İZMİR HÜKÜMET KONAĞI İÇİN SATILMAK İSTENEN MANİSA KURŞUNLU HAN

İZMİR HÜKÜMET KONAĞI İÇİN SATILMAK İSTENEN MANİSA KURŞUNLU HAN
(Konağın yapılışının kısa hikayesi)

İzmir’den bahsedilince birçok kimsenin gözünde ilk olarak Konak Meydanındaki Saat Kulesi ile hemen arkasındaki İzmir Hükümet Konağı canlanır. Özellikle 9 Eylül 1922’ de İzmir’in kurtuluş görüntülerinde yer alan Teğmen Ali Rıza Akıncı tarafından  balkonundaki Yunan bayrağının indirilip Türk Bayrağının direğe çekiliş sahneleri adeta zihinlere kazınmıştır.
Bu meşhur binanın yapım masrafları için Manisa  Kurşunlu Han’ın müzayedeye çıkarıldığını biliyor muydunuz? 
Konuya girmeden önce bu binanın kısaca yapılış hikayesini hatırlayalım.

İzmir Hükümet Konağı
            Şimdiki Hükümet konağının yerinde başka bir konak vardı. Konağın mülkiyeti Ali Paşa vakfına ait olmakla birlikte, bina Osmanlı Devleti tarafından dönemin İzmir yöneticileri için kiralanıyordu. İzmir’in en tanınmış ayan ailelerinden Katipzadeler’den Mehmet Ağa, II. Mahmud’un 1808’de Sened-i İttifak’ı kabulü ile ayanların tasfiye edilmesine kadar bu konakta ikamet ettiğinden konak daha çok Katipzade’lerin konağı olarak bilindi. Fakat konak her zaman için Ali Paşa vakfına aitti. Osmanlı Devleti merkezi otoriteyi güçlendirmek adına vilayet sistemini oluşturunca konağa ataması yapılan İzmir valileri yerleşti. Bu arada ağır bir yangın geçiren bina  1819’da kapsamlı tamirat geçirerek aynı amaç için kullanılmaya devam edildi.[1]
            1863-64 yıllarında aşırı yıpranması, adeta kullanılamaz hale gelmesi sebebi ile konağın ciddi bir onarıma ihtiyaç duyduğu başkente bildirildi. Yaklaşık aynı dönemde, Sultan Abdülaziz tarafından 8 Ekim 1864 tarihinde Teşkil-i Vilayet Nizamnamesi kabul edilerek  Osmanlı taşra teşkilatı yeniden düzenlendi. Buna göre Aydın, Denizli, Saruhan, Menteşe ve İzmir sancaklarından teşkil Aydın vilayeti kuruldu. Vilayetin Merkezi İzmir oldu.
            İzmir’in vilayet merkezi olması sebebi ile Hükümet Konağı meselesi tekrar gündeme geldi. İstanbul’dan İzmir’e gönderilen bir emir ile birçok gerekçe sayılarak konağın yeniden inşası istendi. Bu gerekçelerden en dikkat çekenlerinden biri de hiç şüphesiz “İzmir’in büyük bir ticari liman olması nedeniyle kentte pek çok devletin konsolosu olduğu, üstelik her gün yüzlerce yabancının geldiği bir yer olması dolayısıyla, yapılacak binanın şan-ı hükümeti yabancılara hissettirecek şekilde tasarlanmasını” isteyen cümlelerdi.[2]
            İzmir Valisi Sabri Paşa’nın, Fransız Mimar Ron Vitali tarafından hazırlanan projesi 1867’de kabul edildi. Yeni binaya 1869-70 yıllarında başlanarak 1872’de tamamlandı.


Manisa Bu İşin Neresinde?

            İzmir Hükümet Konağı inşaatı için sarf edilmesi öngörülen miktar 1.725.875 kuruş olarak belirlenmişti. İnşaata başlanması ile bu ödenek kısa sürede tükendi. 12 Mayıs 1871 tarihli bir belge ile gerekçeler sayıldıktan sonra ek ödenek istendi[3].  Peki bu ödenekler nasıl karşılanıyordu?
            Hükümet Konağı için öncelikle 1866’da öngörülen tamirat ve yeni bir karantinahane inşasına karşılık masraflar için eski karantinahane ile Cezayir Hanı satılmak istenmişti[4] fakat sonradan tamir projesi iptal edildi.   
            Dönemin arşiv belgelerinde, 1869-72 yılları arasında inşa edilen Hükümet Konağının masraflarını karşılamak için müzayedeye çıkarılan binalardan birinin de Manisa'daki Hatuniye Vakfı'ndan Kurşunlu Han olduğunu görünce şaşırdım. Burası bir vakıf malıdır. Farklı bir şehirde -her ne kadar bahse konu beldeler Aydın vilayetine bağlı da olsa- alakasız başka bir binanın inşa masraflarını karşılamak için satışa çıkarılmasına pek anlam veremedim. Konu ile ilgili 1874 ve 1875 yıllarında bayağı bir yazışma oluyor. Bu yazışmalar daha çok Han’ın satışı, arz edilen teklifleri vb. ihtiva etmektedir. Bazı yazılarda binanın o günkü durumunu gösteren bilgilere de rastladık.
            6 Eylül 1874 tarihli, Maliye Nezareti Celilesine yazılan bir yazıda, Han’da  üstte ve altta bulunan odalardan, hayvanlar için 2, saman için 1 toplam 3 dam ve ahır, yedi dükkân, ortasında bir şadırvan ve üzerinde bir kahvehane, yeteri miktarda tatlı su bulunduğu gibi tanıtıcı bilgiler verilmektedir. Aynı yazıda Han’ın satışı için en son gelen teklifin 275.000 kuruş olduğu, rağbetin kesildiği (pek ilgilenilmediği) bildirilerek temdit (uzatma) talep edilir.[5]

            9 Eylül 1874 tarihinde yazılan yazı ile en son verilen fiyatın yani 275.000 kuruşun üzerine çıkılmadığı, 280.000 kuruşu veren olmadığı bildirilir.[6]
            Çalışmaların ve yazışmaların sonunda istenilen sonuca varılamamıştır. 25 Aralık 1875 tarihli yazı ile Kurşunlu Han 70.000 kuruş bedel ile Belediye dairesine bırakılır.[7]
            Bu arada şunu da belirtmekte fayda var. Kurşunlu Han’ın satış macerası sadece mezkûr konu ile sınırlı değildir. 1860’ların başından itibaren elden çıkarılmak istenen Han zaman zaman da kiraya verilmektedir. Bu konuyu başka bir yazımıza bırakıyoruz.
            Konuya yönelik çalışmalarda satışa çıkarılanın sadece Manisa Hatuniye Külliyesinden Kurşunlu Han olmadığını da öğrendik. Kurşunlu Han gibi akıbetlerini bilmesek de satışa çıkarılanlar şunlardır:
            Saruhan sancağına bağlı Alaşehir'de bulunan iki hamam ile sair emlak (16 Kasım 1876).[8]
            Tire'de Saliha Sultan Kethüdası Kör Osman Ağa Vakfı'ndan Acem Hanı (28 Mayıs 1877).[9]
            Satışa çıkarılan yapıların tarihlerinin İzmir Hükümet Konağı’nın açılışından daha ileri tarihlerde olması sanırım sizlerin de dikkatini çekmiştir. Bu sorumuzun cevabını tam olarak bulduğumuzu söyleyemiyorum. Üç ihtimal olduğu kanaatindeyim, birincisi bina sadece ön tarafa bakan idari binalardan ibaret değildi, devamında farklı amaç için yapılan diğer bölümleri de vardı. Bu bölümlere kaynak sağlamak için satılmak istenmiş olabilir. Diğer bir ihtimal de bina yapılmış fakat borçlu olarak tamamlanmış olabilir. Borcun kapatılması için de bu yönteme başvurulmuş olabilir.   Üçüncü ihtimal ise bir ve ikincilerin her ikisi birden gerekçe olabilir. Yazımızın ana  konusu İzmir Hükümet Konağının yapımı sırasında masraflarını karşılamak üzere Manisa Kurşunlu Han’ın müzayede edilmesi olduğundan tali konulara çok girmek istemedim. Konuyu araştırırken İzmir Hükümet Konağı ile ilgili yapılmış çok kapsamlı bir çalışmaya ulaşamadım. Eğer bizim ulaşamadığımız her yönü ile bu konağın tarihinin anlatıldığı bir çalışma var ise ne ala. Eğer yok ise İzmir için büyük bir eksikliktir.

Erkan Akbalık

Kaynakça