Azerbaycan’ın İsrail’le tehlikeli ilişkisi

Enver GUSEYNOV

İsrail ve Azerbaycan arasındaki ilişkiler Azerbaycan’ın komşu Ermenistan’la giriştiği çatışma bağlamında, Ermeni nüfusunun yaşadığı Azerbaycan’ın güneybatısındaki Dağlık Karabağ yerleşimi üzerinden gelişti.

Şii çoğunluğa sahip seküler bir müslüman millet olarak, (Şiilik İran’da devlet dini), Azerbaycan, Sovyetler Birliği’nden 1991 yılında bağımsızlığını kazanmasından az zaman sonra Batıyanlısı bir eğilimi benimsedi. Bununla birlikte Ermenistan’la yapılan savaşın ardından Azerbaycan, ki bu savaşla Dağlık Karabağ bölgesi Ermenilerce işgal edildi, yaklaşık bir milyon Azerinin bölgeden göçü tetiklendi, kendini politik olarak soyutlanmış ve Ermenilere karşı askeri olarak güçüz buldu.

Azerbaycan bu soyutlanmayı kırabilmek, kendini askeri olarak güçlendirmek ve bölgesel hevesleri için arzuladığı Amerikan desteğini daha fazla alabilmek amacıyla İsrail’e yöneldi.

İsrail’in de etkileyici askeri sanayi yapısı ve Washington’daki derin nüfuzunun yardımıyla genç Türk devleti bölgesel duruşunu ve Amerika’yla ilişkisini hızla geliştirmeyi başardı. Bu noktada Azerbaycan’ın hızla büyüyen petrol gelirlerinden söz etmeye gerek bile yok.

 Azerbaycan’ın İran’la yaşanan gerginliği

Azeri-İran ilişkileri, Azerbaycan’ın önceleri İran’ın Azeri nüfuslu kuzeybatısını ilhak etme teşebbüsü ve İran’ın da politize olmuş İslami tarzını Azerbaycan’ın çoğunluğu seküler toplumu içinde yayma girişimleri nedeniyle sert başladı.

İki ülke aynı zamanda petrol yataklarınca zengin Hazar Denizi nedeniyle de çatıştı. Bu iki ülke arasında ciddi bir çatışmayı ateşleyecek bir sorun. Bu arada 1990’ların ortalarında ilişkiler gelişti. Azerbaycan’ın son yıllarda Amerika ve İsrail’le ısrarlıgörüşme önerileri yeniden iki komşu arasında ilişkileri gerdi.

İran Batı yanlısı komşularını, onların İsrail’le olduğu iddia edilen ilişkileri nedeniyle ağır biçimde ve sürekli suçlamasıyla biliniyor. Azerbaycan İslam devletinin son hedefi oldu. İran’ın amacı esasında bu rejimlerle onların sindirilmiş, çoğunlukla İsrail karşıtı halklarının arasındaki çatlağı derinleştirmek ve eşzamanlı olarak bu ülkelerdeki nüfuzunu arttırmak.

Azerbaycanlılar İsrail’e karşı Arap ülklerindeki insanlardan daha az düşmanlık içindeyken, onların liderinin tarihi ve kültürel bağlarının bulunduğu İran’a karşı İsraille işbirliği yaptığı algısı İsrail karşıtı ve ve İran yanlısı düşüncelerin Azerbaycan’da yayılmasını kolaylaştırabilir.

Görünür ve samimi Azeri-İsrail ilişkisi geliştikçe, bu düşünceler daha fazla dillendirilecek.

Bu durum istikrarsız bir atmosfere dönüşebilir ve bu atmosferde İran kendi imajını ülkenin otokratik yönetimi hesabına Azerbaycan’da geliştirebilir.

Hedef: İran?

Azerbaycan İsrail –İran arasındaki karmaşık gerilim ağıns düşmek istemediği kadar, onun İsrail’le gittikçe görünür hale gelen güvenlik ve istihbarat anlaşmaları, ihtiyatlı kalma çabalarını da zorlaştırıyor.

İsrail’le, İsrail-İran geriliminin tırmandığı bir aşamda yakın işbirliği yaparak, Azerbaycan İran’a karşısessiz yürüttüğü kampanyayla yahudi devletine yardım ediyor. Bu nedenle de kendini islam devletinin radarına koyuyor.

Geçmiş on yılda Azerbaycan ve İsrail arasında yapılan karlı ve sansasyonel silah anlaşmaları yapıldı, sonuncusu ise benzeri görülmemiş bir 1.6 milyon dolarlık bir silah bütçesiyle Şubat 2012’de yapılan anlaşma.

Azerbaycan’ın bu askeri yığınağı öncelikle bugüne kadar Dağlık Karabağ’ı işgal eden Ermenistan’ı hedeflediğine şüphe yok. Bu öne sürülebilir fakat aynı zamanda İsrail Azerbaycan’ın İran’a karşı yetkinliğini,İran’a karşı el altından yürütülen bir kampanya yoluyla destekliyor.

Adı geçen silah anlaşması, Azerbaycanın,İran’ın güney Hazar’daki etkinliklerini hedefleyen gemisavar füzeleleri satın alımını da içeriyor. (Ermenistan karaya mahkum bir millet bu yüzden bir deniz güçleri yok ve Azerbaycan’ın gemisavar füzelerinin hedefi olması ihtimal dahilinde değil)

Anlaşma şaşırılmayacak biçimde İran’ın endişelerine neden oldu. Azerbaycan’ın İran büyükelçisi ve İran dışişleri bakanı arasında bir görüşme yapıldı.

Muhtemelen İsrail’in Azerbaycan’al ilişkilerinden elde ettiği en önemli kazanç istihbarat alanında oldu. Orta doğu analisti Ilya Bortman şöyle açıklıyor:

"İsrail istihbaratıgözlemlerini sürdürüyor ve Azerbaycan’ın İran sınırındaki ileri karakollarıdinliyor”. Yüksek düzeyli İsrail yetkililerine göre ise, “Azerbaycan Yahudileri düzenli olarak İran topraklarına sızıyor.” Kimliğini vermeyen bir Mossad ajanıTimes of London’a, “Bizim Azerbaycan’daki varlığımız sessiz fakat derinden. Son bir yılda varlığımızı geliştirdik ve bu bizi İran’a çok yakınlaştırdı.”

Hızlı ve el altından yapılan operasyonlara bakıldığında, iş İsrail’in İran’a karşı yürüttüğü kampanyaya gelirse, Azerbaycan’la yaptığı istihbari işbirliğinin değeri paha biçilmez.

Azerbaycan da bu istihbari işbirliğinden fayda sağlarken, anlaşmalarından kaynaklanan çekinceler ise aşikar. İsrail’in Azerbaycan’daki İran hücrelerini tespit etmedeki yardımı,örneğin, İran’ın İsrail’le gerçekleştirdiği örtülü savaşın casusluk faaliyetlerinin ve İsrail’in Türk devletindeki varlığını azaltma çabalarının uzantıları.

Bu bir İran ajanının İsrail’in Azerbaycan büyükelçisi Michael Lotem’e suikast yapma iddialarını da içeriyor.

İran’ın da Azerbaycan’ın,İranlı nükleer bilimcilere yapılan bir dizi suikastte İsrail’e yardım ettiğine yönelik iddiaları var.

İran Azerbaycan’a “Mossad’ın Azerbaycan’da İran’a karşı istihbarat faaliyetlerini durdurmasını” talep eden bir nota gönderdi.

Azerbaycan’ın bu sorunlarda uygulamaya geçmesi ise hayli imkansız, Yahudi devleti ile gerçekleştirdiği artan işbirliği Azerbaycan’ın, ne zaman İsrail ve İran arasında bir gerginlik başgösterse, istenmeyen bir tepkiyle karşılaşacağı anlamına geliyor.

Denge ihtiyacı

İsrail’le girdiği yakın ilişki Azerbaycan’ın İran’a karşı hareket kabiliyetini kısıtlayabilir. Bakü’de İran büyükelçiliği önünde çeşitli Azerbaycanlıaktivist tarafından gerçekleştirilen İran karşıtı bir gösteri İran tarafındanİsrail yanlısı bir eylem olarak nitelendirildi. Gösteriye katılanlar İslam devletinin kurucusu Ayetullah Humeyni’ye hakaretler yağdırdılar.

Azerbaycan’ın İran karşıtıhareketlerini Türk develetinin İsrail’le yakın ilişkilerine bağlayan İran komşusunun idaresini İsrail nufuzuna elverişli olarak tanımlama arayışında.

Bu da Azerbaycan’ın İran’ın aktivitelerini bastırmasını zorlaştırabilir çünkü İslam devleti komşusununİsrail’le işbirliğinden kaynaklanan İran karşıtı tedbirlerini kınıyor.

Muhtemelen azeri-İsrail ilişkilerinde en çarpıcı gelişme Dış politika dergisinde yayınlanna bombalama iddialarıydı. İsrail’in Azerbaycan havaalanlarına girdiğini ve bu alanların olasılıklaİran’a hava saldırıları sırasında ikmal veya kalkış istasyonları olarak kullanılacağınıyazdı.

Bu iddialar Azerbaycanlıyetkililer tarafından yalanlanmasına rağmen, hikayeyi onaylayan açıklamalrıyla sayısız politikacı İsrail’le işbirliğine girmeye hevesli Azerbaycan’ın İran’ı da yakın gelcekte vurmaya karar vermesi gerek.

Bu belirginleşirse Azerbaycan İran’ın İsrail’e karşı saldırısına doğrudan dahil edilecek. Sadece bu senaryonun gerçekleşmesi bile Azerbaycan’ı İran İsrail çatışmasının derinliklerine sürükleyebilir.

Ülke yönetiminin güvenlik ve istikrarı ülkede koruması için bundan kaçınması gerekiyor. Daha da ötesi İran’ıdüşmanlaştırmak Azerbaycan’ın dağlık Kakrabağ’ı geri almasını sekteye uğratır. Türk devletinin Ermenistan işgalindeki topraklara yönelik taleplerini destekleyenİran, “Azerbaycan yetkilileri komşu ülkeler arasında nifak tohumlarının dışmihraklarca ekilmesine müsad ederse” Azerbaycan’ın toprak bütünlüğüne yönelik yaklaşımını gözden geçireceğini ima etti.

Hem İsrail hem de İran’la sıkı ilişkiler kurmak kolay bir mevzu değil. Azerbaycan’ın bölgedeki endemik pozisyonu bölgede çokyönlü bir işbirliğine girmesini ya da herhangi bir tarafın nüfuzuna dahil olmasını gerektirmiyor.

İsrail’le çok yakın ilişkiler kurmak Azerbaycan’ın İran’la ilişkisindeki istikrarı çatışmaya götürecek kadar tehdit ediyor. Azerbaycan ise ülkenin İran’a karşı İsrail operasyonlarına yataklık etmesine izin veremez.

Aksi takdirde İsrail ve İran arasında bir çatışma olursa Azerbaycan kendisini arada kalmış bulacak.


Kaynaklar

•AFP – Tehran. (2012, March 13). Iran, Azerbaijan try to soothe tensions after Israel weapon ties. Al Arabiya News

•Azerbaijan in row with Iran over 'Israeli spies'. (2012, February 13). BBC News – Europe.

•Azeri government carries out orders of US, Israeli masters. (2012, May 25). Press TV.

•Bourtman, I. (2006, Summer). Israel and Azerbaijan's Furtive Embrace. The Middle East Quarterly 13(3), p. 47-57.

•Kucera, J. (2011, October 4). Iran, Azerbaijan in Tense Caspian Standoff, Cables Show. Eurasianet.org

•Kucera, J. (2012, February 27). Azerbaijan Makes Massive Israeli Weapons Purchase -- But Not Because of Iran. Eurasianet.org.

•Lomsadze, G. (2012, January 26). Azerbaijan Claims Thwarted Alleged Iranian Plot to Slay Israeli Ambassador. Eurasianet.org.

•Perry, M. (2012, March 28). Israel's Secret Staging Ground. Foreign Policy.

•'Times of London' interviews alleged Israeli intelligence agent who says Eurasian country a gateway to intel on Iran. (2012, February 12). The Jerusalem Post.