Ulus sözcüğü üzerine

Ulus sözcüğü üzerine


Prof. Dr. Mehmet Akif ERDOĞRU
 

İl ve ulus, kavramları bazen birlikte kullanılmıştır. Bazı tarihçiler, 'ulus'u 'il'in zıddı olarak anlamlandırmışlardır. H. Halm, Türkçe olan bu sözcüğün antikçağda coğrafi bir çağrışım içerdiğini, 'ülke' anlamına geldiğini ve 'il' sözcüğünün’ zıddı olduğunu belirtir. Hatta ona göre, daha spesifik bir anlam kazanarak, ‘şehir, köy ve kasaba’ gibi anlamalara geldiğini yazar. Moğolca’da ise bundan başka anlam kazanmıştır. 

Moğolların Gizli Tarihi isimli kitapta, bu sözcükle, hem Moğol halklarına hem de Moğollar tarafından emilen başka halklar ifade edilir. Batılılar, bu sözcüğü genel olarak ‘nation’ olarak Batı dillerine çevirdiler. Bazıları ‘empire’ olarak çevirdiler. Bazıları da country (ülke), dynasty (hanedan), empire (imparatorluk) ve state (devlet) olarak çevirdiler. 'Ulus'un özel anlamı ise aileyle kan bağından dolayı Cengiz Han'ın oğullarına verilen miras hakkıdır. Kimi tarihçiler, hanlık ve ulusu, iki ayrı siyasi örgütlenme olarak görürler. Kimileri de genel olarak ‘halk veya devlet’ olarak anlamlandırmışlardır. Bu sözcük Orta Asya’dan Türkiye’ye ulaşmıştır.

COĞRAFİ VE İDARİ ALAN

Osmanlı coğrafyasında ve Osmanlı metinlerinde de ulus sözcüğü geçer. Viranşehir’in bir kazasının adı Ulus’tur. Bolu’ya bağlı bir nahiyenin ismi de Ulus adını taşır. Burada bu sözcükler belli bir coğrafi ve idari alan kastedilmektedir. İkinci anlam olarak, konar göçer aşiretleri tanımlayan bir sözcüktür. Karaulus ve Bozulus aşiretleri Osmanlılar devrinde Anadolu’da konar-göçer hayat yaşayan büyük aşiretlerdi. Üçüncüsü Osmanlı teşkilatında, ‘ulus beyi veya ulus taifesi’ gibi  idari bir kavram olarak kullanıldığı belgelenebilmektedir. Bir dönem Osmanlı resmi yazışmalarında Bodrum yarımadasını tanımlamak için de Sarıulus sözcüğü kullanıldı ancak bu sözcüğün Sıravolos (Strobilos’tan galat) sözcüğünün bozuk telaffuzu olduğu anlaşıldı.

Bu sözcük yeni kurulan Türkiye’nin Orta Asya Türkleriyle olan siyasi ve kültürel bağlarını ifade etmek için de siyaseten kullanıldı. Türkiye Büyük Millet Meclisi binasının bulunduğu semte, modern Türkiye’nin ‘hükümet veya devlet merkezi’nin bulunduğu yer anlamında, Ulus muhiti/semti adı verildi. Yine 1934’te Ankara’da yeni rejimi savunan bir gazeteye isim olarak Ulus adı verildi.

SİYASİ ANLAM İÇERİR

Sözcüğün tarih boyunca siyasi anlam içerdiği açıktır. Bazı tarihçiler, Türkiye’de ‘millet ile ulus’ sözcüklerini eşanlamlıolarak kullanmışlardır. Kimileri de ‘millet’ sözcüğünün Arapça olduğunu ileri sürerek, Türkçe veya Moğolca kabul ettikleri ‘Ulus’ sözcüğünü kullanmayı benimsemişlerdir. Cumhuriyetin ilk yıllarında da ‘Türk ulusu’ kavramı üretilmiştir. Millet ‘ümmet’ anlamına gelirken, ulus ‘dinden uzak bağımsız halkları’ ifade eden siyasi bir terim olarak algılanmıştır. Batı dillerinde ulus sözcüğünü karşılamak için kullanılan ‘nation’ sözcüğüne, kimi tarihçiler Türkçeye ‘millet’ olarak çevirirken, kimileri de ‘ulus’ olarak çevirmişlerdir. Bu ayrımın temel nedeni Türk milliyetçileri ile ümmetçiler arasındaki anlamlandırma farkıdır. İslam öncesi Türk kültür ve geleneklerini savunanlar ile Türklerin İslamiyet’i kabulünden sonra kazandıkları kazanımları savunanlar arasında bir çekişmenin konusu haline gelmiştir. Bu ayrışma (ulusalcı-milliyetçi çekişmesi) ne yazık ki zamanımızda da devam etmektedir.
Not: Yazı ilk olarak 11 Şubat 2024 tarihinde dokuzeylül.com sitesinde yayınlanmıştır.