Orta Asya'da Yaşamış Evrensel Bir Deha: Biruni
Biruni, hiçbir eserinde tek bir bilime veya konuya bağlı kalmadan bilimi tek bir bütün olarak gören evrensel bir deha idi.
30 Ocak 2020 - 13:20
Ebu Reyhan Muhammad bin Ahmed el-Biruni, 973 yılında bugünün Özbekistan’ı sayılan Harezm’de doğdu. Kendisi gökbilim, matematik, doğa bilimleri, coğrafya ve tarih alanındaki çalışmalarıyla tanınır.
Babası Ahmed bin Ali Andicani bir gözlem evinde çalışırdı. Biruni, bilim konuları ile ilgili ilk merakını babasından, eğitimini de matematikçi ve gökbilimci olan Ebu Nasr Mansur’dan edindi. Ebu Nasr Mansur ona Öklid geometrisi ve Batlamyus astronomisini öğretti.
Yunan filozoflarından Aristo, Arşimet ve Demokritus’un çalışmalarından etkilenen Biruni, bilimsel çalışmalarına 17 yaşında başladı. Güneşin yüksekliği ve şehrin boylamını hesapladı. Bu dönemde ilk kitabı “Asar-ül-Bakiye” kaleme alındı.
1017’de Gazneli Mahmut, Harezm Devleti’ni yıkınca Biruni de Gazni şehrine gelerek burada Gazneliler’in himayesine girdi. Sarayda büyük itibar gördü ve Gazneli Mahmut’un Hindistan seferine katıldı. Burada Hintli bilim adamlarının dikkatini çekti. Biruni, 1017-1030 yılları arasında Hindistan’da yaşadı. Hindistan’da kaldığı bu süre zarfında, Yunancanın yanısıra Hindistan’ın felsefesini ve bilimini öğrendi.
Gerçek bir bilim anlayışına sahip olan Biruni, ırk kavramına önem vermezdi. Başka bir halkın ileri kültüründen derin bir saygıyla söz ederdi. Aynı şekilde dinler ve düşünceler konusundaki anlatımı sırasında o dinler hakkında itiraz veya eleştiride bulunmadığı gibi, o dindeki deyimleri aynen kullanmaya da özen gösterirdi.
Sanskrit dilinden Arapça’ya çevirdiği “Potancali” adlı kitabının önsözünde “İnsanların düşünceleri türlü türlüdür, dünyadaki gelişmişlik ve esenlik de bu farklılığa dayanır.” şeklinde yazmıştır.
Biruni’nin eserlerinin sayısı yüz seksen civarındadır. Yetmiş adet astronomi ve yirmi adet de matematik kitabı bulunmaktadır. Tıp, biyoloji, bitkiler, madenler, hayvanlar ve yararlı otlar üzerinde bir dizin oluşturmuştur. Ancak bu eserlerden sadece yirmi yedisi günümüze kadar gelebilmiştir.
Batı dillerinde adı Alberuni veya Aliboron olarak geçer. Batının Biruni ilgisi ise 1870’lerde başladı. O günden bugüne Biruni eserlerinin bazılarının tamamı veya bir kısmı Almanca ve İngilizce’ye çevrildi.
Matematik İle İlgili Çalışmaları
Yaşadığı yüzyılın en büyük matematikçisi olan Biruni, trigonometrik fonksiyonlarda yarı çapın bir birim olarak kabul edilmesini öneren ilk kişidir. Aynı zamanda sinüs ve kosinüs gibi fonksiyonlara sekant, kosekant ve kotanjant fonksiyonlarını ilave etmiştir.
Astronomi İle İlgili Çalışmaları
Biruni’nin astronomi alanında yaptığı çalışmaların başında“Mesudi fi’l Heyeti ve’n-Nücum” adlı yapıtı gelmektedir. Bu yapıt günümüze gelmiş olup bu konuda yaptığı çalışmalarının bir kısmı kayıptır.
Kanun adlı eserinde Aristo ve Batlamyus’un görüşlerini tartışma konusu yaparak Dünya’nın kendi ekseninde dönüyor olma olasılığı üzerinde durması bilim tarihi açısından önemlidir. Ancak bu konuda kesin bir sonuca varamadığı varsayılan Biruni’nin günümüze değin bu konuda bir eseri ulaşmamıştır.
“El-Kanunü’l-Mesudi”, Biruni’nin astronomi alanındaki en önemli yapıtıdır. Bilim tarihçilerine göre o, Kopernik’le başlayan çağdaş astronominin temellerini atmıştır.
Biruni, iki nokta arasındaki boylam farkını enleme ve aradaki toplam uzaklığa dayanan bir formülle hesaplama yoluna gitmiş, ölçme ve gözlemlerinde hata payını en aza indirgemek için uğraşmıştır. Bunun yanında gözlem aletlerinin boyutunu büyütmek yerine onları çapraz çizgilere bölmeleyerek duyarlılığı arttıracağını keşfederek verniye ilkesinin temellerini atmıştır.
Biruni’nin bir başka kitabı 21 üniteden oluşan El-Asar’il-Bakiye an’il-Kuruni’I Haliye idi. Kitabında, zaman kavramını matematik, astronomi, coğrafya, geometri ve diğer bilim dallarını kullanarak inceledi. Gün ve gecenin nasıl oluştuğunu ve günlerin değişen uzunluklarını, dünyanın şekli ve güneş etrafındaki hareketine neden göstererek açıkladı.
Biruni tarafından Dünya’nın çapı ve çevresini ölçme için önerilen ve kullanılan diagram
El-Biruni, astronomi ve coğrafya ölçümleri için birçok alet geliştirdi. Ne yazık ki geliştirdiği ölçme aletlerinin birçoğu zaman içerisinde kayboldu. El-Biruni’nin geliştirdiği piknometre [elementlerin yoğunluğunu ölçen konik şeklinde bir alet], mekanik usturlap [güneş, ay ve yıldızların konumunu belirlemek için kullanılan ölçme aracı] ve bazı harita projeksiyonları [yeryüzünün iki boyutlu düzlemde göstermek için kullanılan model] günümüze kadar ulaşan ölçme araçları oldu.
Solda, yuvarlak bir astrolabın bir modeli ve sağda bir mekanik güneş ve ay takviminin bir modeli. Her iki model de, Biruni’nin tasarılarına ve tanımlamalarına dayanılarak inşa edildi ve Frankfurt Üniversitesi’ndeki Arap-İslam Tarihi Enstitüsünde bulunuyor.
Diğer bilimler
Biruni, “Kitâbü’l-Camahir fi Mârifeti’lCevâhir” (Cevherlerin özellikleri üstüne) adlı yapıtında 23 katı maddenin ve altı sıvının özgül ağırlıklarını bugünkü değerlerine çok yakın olarak saptamıştır.
Tıp alanında da birçok eser veren Birûuni, döneminde bir kadını sezaryenle doğum yaptırmayı başarmıştır. Şifalı otlar ve birtakım ilaçlar üzerine yazdığı “Kitabu’s Saydane”, Biruni’nin son yapıtı olmakla beraber 1050’de yazılmıştır.
Bu kitapta üç bin kadar bitkinin neye yaradığını ve nasıl kullanıldığı yazmaktadır. İlaçların yanında o bitkinin Arapça, Farsça, Yunanca, Sanskritçe ve Türkçe gibi başka dillerdeki adının yer alması etimolojik açısından çok önemli bir gelişmedir.
Biruni, hiçbir eserinde tek bir bilime veya konuya bağlı kalmadan bilimi tek bir bütün olarak gören bir deha idi.
The Unesco Courier dergisi, 1974 yılında çıkardığı sayıyı ona ayırdı ve “Binlerce yıl önce, Orta Asya’da yaşamış evrensel deha” olarak onu tanıttı dünyaya. Kendisi 75 yaşında vefat etti.
FACEBOOK YORUMLAR