Saruhan Beyliği Döneminde Yapılan Eserler
Saruhanoğluları Beyliği’nden dört melik 24, bir melik torunu 2, bir melik eşi 5, iki emir 3, iki saray mensubu 3, yirmi din adamı 23, bir ahi 1, iki tacir 2 olmak üzere 63 yapı inşa ettirmişlerdir. Yapıları arasında 7 cami, 10 mescit, 3 medrese, 1 imaret, 1 mevlevihane, 2 tekke, 23 zaviye, 2 hamam, 6 çeşme, 5 türbe ve 3 köprü sayılabilir.
29 Nisan 2024 - 10:25
Batı Anadolu’daki diğer önemli bir beylik Saruhanoğulları’dır (1300-1410).
Başkentleri Manisa olan Beylik önceleri Germiyanoğulları’na bağlıydı. Yine ilk başlarda Germiyanoğulları’na bağlı olan Aydınoğulları ile birlikte Batı Anadolu’yu Cenevizliler, St. Jean Şövalyeleri ve Bizanslılara karşı korumakla görevlendirilmişlerdi. Saruhanoğulları’nın yayılım alanı yaklaşık eski Lidya bölgesiydi. Beyliğin kurucusu olan Saruhan Bey zamanında (1300-45) tesis edilen donanma ile Foça, Naksos ve Sakız adalarındaki Cenevizliler ve Midilli vergiye bağlanmıştır. Bazen yalnız, (s.418) bazen de Aydınoğulları donanmasıyla ortak deniz seferleri yapıyorlardı. Nif’i (Kemalpaşa) de Saruhan Bey’in kardeşi Ali Paşa fethederek kendisine başkent yapmıştı.
Saruhanoğluları Beyliği’nden dört melik 24, bir melik torunu 2, bir melik eşi 5, iki emir 3, iki saray mensubu 3, yirmi din adamı 23, bir ahi 1, iki tacir 2 olmak üzere 63 yapı inşa ettirmişlerdir. Yapıları arasında 7 cami, 10 mescit, 3 medrese, 1 imaret, 1 mevlevihane, 2 tekke, 23 zaviye, 2 hamam, 6 çeşme, 5 türbe ve 3 köprü sayılabilir. Zaviyelerin çokluğu özellikle dikkat çekicidir.
1345 yılında vefat eden Saruhan Bey’in Türbesi tarihsizdir115. Araştırmacılar yapının torunu İshak Çelebi (1362-88) tarafından yaptırıldığını öne sürerler. Dikdörtgen planlı türbe örtü sisteminde ikiye bölünerek güney bölümü üçgen kuşaklı kubbe, kuzeyi ise sivri tonozla örtülüdür. Doğusuna bitişik duvar kalıntısı, yanında başka bir yapının varlığını düşündürmektedir. Günümüze gelemeyen Zaviye’nin türbenin karşısında olduğu bilindiğinden, belki de bu kalıntı başka bir yapıya ait olabilir. Kesin yapım tarihi bilinmemesine karşın araştırmacılarca Saruhan Bey zamanına yerleştirilen altı yapıdan ikisi mescit (Kale ve Saruhan Bey), biri ahşap köprü (Gediz üzerindeki Saruhan Bey), üçü ise Çeşme’dir. Söz konusu yapılardan yalnız tek mekânlı Kale Mescidi ayaktadır.
Hakkında ayrıntılı bilgimiz olmayan Saruhan Bey’in oğlu Fahreddin İlyas Bey zamanı (1345-62) daha çok Bizanslılarla mücadelelerin yaşandığı bir dönemdir. Melikin hiçbir yapısı belirlenememiştir. Bilinen tek yapı, Evâil-i Cemaziyelevvel 764/Şubat 1363’te yaptırılmış olan Hacı İlyas Bey Mescididir. Önünde iki kubbeli son cemaat yeri bulunan tek mekânlı mescit tromp geçişli bir kubbeyle örtülüdür. Selçuklu geleneklerini tekrarlayan mescidin önemi, Saruhanoğulları döneminin ilk kitabeli yapısı olmasıdır. (s.419)
Saruhanoğulları’nın en ünlü meliki, bazı kitabelerinde “sultan” ve “han” unvanlarını kullanmış ve oniki yapıya damgasını vurmuş İlyas Beyoğlu İshak Çelebi’dir (1363-88)117. Kuşkusuz döneminin en önemli yapım etkinliği, altı yapıdan (cami, medrese, türbe, hamam ve iki çeşme) oluşan ve kale surları dışında Sipil dağı eteklerinde yer alan Ulu Cami Külliyesi’dir. Kitabesine göre Cami 768/1366-67 yılında İshak Çelebi tarafından yaptırılmıştır. Cami, üç yandan revaklı ve iç mekânın planını büyük ölçüde tekrarlayan avlu ile çok bölüntülü ve mihrap önü kubbeli ibadet mekânından oluşur. Mihrabın önündeki kare birim sekiz desteğe oturan 10.80 m. çapında pandantif geçişli bir kubbeyle örtülüdür. Diğer birimler ise kubbemsi tonozlarla örtülmüştür. Yapı mimari özellikleriyle merkezi tipteki Beylikler ve özellikle de Osmanlı camilerine geçişi temsil eder. Kuşkusuz bu gelişimin ilk örneği, Silvan’daki Artuklulara ait 1152-57 tarihli ve 13.50 m. çapında mihrap önü kubbesi bulunan Ulu Cami’dir. Abanoz ağacından yapılmış gerçek kündekârî tekniğindeki 778/1376-77 tarihli minberin ustasının amel-i ünlü Gaziantepli El-Hac Mehmed, hattat ve nakkaşının Fakih olduğu kitabelerinden anlaşılmaktadır. Gaziantepli usta, bu yapıdan 24 yıl sonra I. Bayezid’in emriyle Bursa Ulu Camisi’nin minberini de yapmıştır. Caminin batısına bitişik Medrese, kitabesine göre 780/1378-79 yılında İshak Çelebi tarafından mimar Emet’e yaptırılmıştır. Selçuklu plan şemasını tekrarlayan yapı açık avlulu, iki katlı ve tek eyvanlıdır. Medresenin doğu kanadında, caminin batısında İshak Çelebi Türbesi yer alır. Medresenin odası konumundaki türbe, İshak Çelebi’nin vefatı üzerine 1388 yılında türbeye dönüştürülmüştür. Dikdörtgen planlı türbenin örtü sistemi ikiye bölünmüş, güneyi pandantif geçişli kubbeyle, diğer bölümü sivri tonozla örtülmüştür. (s.420)
Milli Park içerisindeki Mevlevihane de 770/1368-69 yılında İshak Çelebi tarafından mimar Emet’e yaptırılmıştır119. İki katlı yapı Osmanlı döneminde birçok kez onarım geçirmiştir. Alt kat kapalı avlulu ve üç eyvanlı medrese plan şemasını yansıtır. Orta bölüm kubbe, diğer mekânlar tonoz örtülüdür. Üst kat alt katın planını yineler120. Günümüze özgün durumunu koruyarak gelebilmiş en erken tarihli Beylikler dönemi mevlevihanesidir. Yapım tarihi bilinmeyen, ancak araştırmacılarca 14. yüzyıl sonlarına tarihlenen bir yapı topluluğu (mescit, hamam ve türbe) da İshak Çelebi’nin eşi Gülgün Hatun’a aittir. Bu yapılardan Dere Mescidi tek mekânlı ve üçgen kuşaklı bir kubbeyle örtülüdür. Dere Hamamı dört eyvanlı ve dört halvetli tiptedir. Gülgün Hatun (Yedikızlar) Türbesi ise batı-doğu doğrultusunda dikdörtgen planlıdır. Askı kemerle ikiye bölünen iç mekânın batısı kare planlı ve köşe üçgenleriyle geçilen kubbeyle, doğusu dikdörtgen planlı ve beşik tonozla örtülüdür. Ayrıca Gülgün Hatun’un günümüze gelememiş bir Zaviye ve bir Çeşme yaptırttığı da bilinmektedir. (s.421)
İshak Bey dönemi eserleri arasında ilginç bir türbe yer almaktadır. 1371 tarihli vakfiyesine göre tarihlendirilen Revak Sultan Türbesi’nin karşısında, günümüzde mevcut olmayan Halvetilere ait bir Zaviye’nin bulunduğu bilinmektedir. Kare planlı Türbe içten tromp geçişli sekiz dilimli bir külâhla örtülüdür ve önünde derin kemerli bir niş görülür. Yapıda Bizans dönemine ait ilginç devşirme parçalar dikkati çeker.
İshak Bey dönemi eserleri arasında ilginç bir türbe yer almaktadır. 1371 tarihli vakfiyesine göre tarihlendirilen Revak Sultan Türbesi’nin karşısında, günümüzde mevcut olmayan Halvetilere ait bir Zaviye’nin bulunduğu bilinmektedir. Kare planlı Türbe içten tromp geçişli sekiz dilimli bir külâhla örtülüdür ve önünde derin kemerli bir niş görülür. Yapıda Bizans dönemine ait ilginç devşirme parçalar dikkati çeker.
Saruhanoğulları’nın son meliki olan Hızır Şah’ın (1388-90 ve 1402-10) beş yapısından hiç biri günümüze gelememiştir. Manisa dışındaki eserleri arasında bir Cami, bir İmaret, bir Medrese ve iki Zaviye bulunmaktaydı. Hassan adlı bir şairin Hızır Şah namına yazılmış bir kasidesi de bilinmektedir. Manisa Müzesi’ndeki kitabesine göre, ayakta olmayan Kirdeci Baba Mescidi 795/1392-93 tarihinde Kirdeci İsmail tarafından yaptırılmıştır. Saruhanoğulları’na ait başka eserler hakkında pek bilgimiz yoktur. Yalnız Nasır-ı Tusî’nin Kitab-ı Bahnâme-i Şahî adlı eseri Selahaddin adlı bir kişi tarafından Saruhan Bey’in torunu Yakub Bey’in emriyle Farsça’dan Türkçe’ye çevrilmiştir.
Bu dönemde, ticari açıdan en önemli merkezler arasında, Saruhanoğulları’na ait Foça da sayılabilir. Ancak bu liman 15. yüzyılın ortalarında önemini yitirmiştir. Foça’nın özellikle kırmızı sahtiyanı ve şap madenleri ünlüydü. Şap madenleri Saruhanoğulları zamanında Cenevizliler tarafından işletiliyor ve vergisini Saruhanoğulları Beyliği alıyordu. Batı ülkeleri ile yapılan ticaret etkinliği bağlamında Saruhan Bey’in gümüş Gigliati sikkeler bastırttığı da bilinmektedir. (s.422)
Kaynak: Uyarı: Makalede geçen Saruhan Beyliği döneminin anlatıldığı 418-422 sayfalar alnıtılanmıştır.
Makalenin tamamı ve kaynaklar için: Durukan, Aynur (2014) “Beylikler Dönemi Kültür Ortamından Bir Kesit” Sanat tarihi Araştırmaları, Kültürel Kimlikte Çeşitlilik ve Değişim, Prof. Dr. Hakkı Acun Armağanı, Turkish Studies , International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 9/10 Fall 2014, s.
25 Ocak 2022 tarihli İnternet Kaydı: https://www.academia.edu/32410685/Durukan_Beylikler_Dönemi_Kültür_Ortamından_bir_kesit_pdf
FACEBOOK YORUMLAR