İlk Avrupalılar Kimdi?

Eski çağlarda yaşamış yerleşimcilerin kalıntıları üzerinde yapılan yeni genetik testler, Avrupa’nın öteden beri erime potası olduğunu; Afrika, Doğu Akdeniz ve günümüz Rusya’sının çayırlıklarından gelen göçmen soylarından oluştuğunu gösteriyor. 

Bir zamanlar “saf” Avrupalı ata nüfuslarının var olduğu ve yünlü mamutların varlık gösterdiği zamanlardan bu yana orada yaşadıkları fikri, Nazilerin ortaya çıkışından çok daha öncelerine dayanan dönemlerden bu yana kuramcılara esin veriyor. Söz konusu görüş, uzun yıllar öncesinden bu yana beyaz ırkçılığı beslemesine ek olarak, son yıllarda göçmenlerin bu “saf” nüfusa etkisine ilişkin korkuları alevlendiriyor. Öyle bir korku ki bu, Avrupa Birliği’ni paramparça etme tehdidi yaratırken, Amerika Birleşik Devletleri’nin politikalarını da bulandırıyor. Ve artık biliminsanları, Avrupalıların gerçekte kim oldukları ve nereden geldikleri sorularına yeni yanıtlar veriyor. Elde ettikleri sonuçlar, kıtanın Buzul Çağı’ndan bu yana bir erime potası olduğunu ortaya koyuyor. Günümüz Avrupalıları –hangi ülkede yaşıyor olurlarsa olsunlar– Afrika, Doğu Akdeniz ve Rusya steplerinden gelen eski soyların farklı karışımlarından oluşuyor. Kanıtlar arkeolojik bulgulardan, eski çağlardan kalma diş ve kemik analizlerinden ve dilbilimden elde ediliyor. Ve görece yeni bir bilim dalı olan paleogenetik de bu konuda başı çekiyor. Son on yıl içinde, on binlerce yıl öncesinde yaşamış insanların tüm genom dizilemelerinin yapılması olanaklı hâle geldi. Son birkaç yıl içinde yaşanan teknik gelişmeler de bu işlemi daha ucuz ve etkin kıldı –iyi korunmuş bir iskelet parçasının genom dizilemesi artık 500 dolara yapılabiliyor. 

Bu gelişmelerin beraberinde getirdiği sonuçlar ise, arkeolojiyi dönüştüren yeni bir bilgi patlaması şeklinde gösteriyor kendini. Yalnızca 2018’de, uzun yıllar öncesinde bulunup, müzeler ve arkeoloji laboratuvarlarında korunan bini aşkın tarihöncesi insanın genomu belirlendi. Ve bu süreçte, “saf Avrupalı genetiği” fikri de toza dönüşen kemiklerle birlikte un ufak oldu. 

Eski çağların genom analizleri, günümüzde var olan kişisel DNA test paketlerinin eşdeğeri bilgi sağlıyor. Ama büyük bir fark var: Onlar, insanlığın yazıyı, tekerleği ya da çömlek yapımını keşfetmesinden çok önceki dönemlerde yaşamını yitirmiş insanları ele alıyor. Genetik bilgi şaşırtıcı derecede bütünsel: Saç ve göz renginden, süt ve süt ürünlerini sindirme yetisine kadar her bir ayrıntı 40 miligramlık bir kemik ya da diş parçasından saptanabiliyor. Ve kişisel DNA testlerinde de olduğu gibi sonuçlar, eski çağlarda yaşamış insanların atalarının kimliklerine ve kökenine –dolayısıyla eski çağlarda yaşanmış göçlere– dair ipuçları veriyor. 


İsveç’teki (çağımızın kırmızı boyasıyla belirginleştirilmiş) antik dönem kaya yontuları, göçmenlerin yol açtığı kültürel değişimleri yansıtıyor. Bu göçler, Buzul Çağı’nda Afrika’dan gelen ve çekilen buzulların peşi sıra kuzeye doğru ilerleyen avcı–toplayıcılarla başlamıştı. Onların DNA’ları, başta Güney Baltık ülkelerinde olmak üzere hâlâ mevcut. [Tanum Dünya Mirası] 

Artık, tarihöncesi Avrupa’nın üç önemli insan hareketi tarafından biçimlendiği net olarak biliniyor. Bu hareketleri şekillendiren göçmenler beraberlerinde sanat ve müziği, tarımı ve kenti, evcilleştirdikleri atları ve tekerleği getirdiler. Günümüzde kıtanın büyük bölümünde konuşulan Hint–Avrupa dillerini onlar taşıdı. Hatta vebayı dahi getirmiş olabilirler. Batı ve Orta Avrupa’nın genetik karakterine en son önemli katkıyı yapanlar –bir başka deyişle, ilk Avrupalıların en sonuncuları– Stonehenge’in inşa edildiği 5 bin yıl kadar öncesinde Rus steplerinden geldiler. Ve son noktayı onlar koydu. 

Göçler ve sınırlar üzerine tartışmaların sürdüğü günümüzde, bilim gösteriyor ki, Avrupa bir göçmen kıtası ve hep öyleydi. Harvard Üniversitesi’nden palaeogenetikçi David Reich, “Günümüzde belli bir yerde yaşayanlar, uzun zaman önce burada yaşamış insanların torunları değil,” diyor. “Belli bir yöreye özgü insan diye bir şey yok. Saf ırk konusunu gündeme getiren insanlar bu kavramın anlamsızlığıyla yüzleşiyor.” 

Otuz iki yıl önce insan DNA’sı üzerinde yapılan araştırmalar (tamamı hayatta olan insanları kapsıyordu), hepimizin aynı soy ağacını ve eski çağlara ait bir göç hikâyesini paylaştığımızı ortaya koydu: Afrika dışındaki insanların tümü, kıtayı 60 bin yılı aşkın bir süre önce terk edenlerin torunlarıydı. Bu ilk modern insanlar, 45 bin yıl kadar önce Ortadoğu’dan geçerek Avrupa’ya ulaşmışlardı. DNA’ları, tenlerinin koyu, gözlerinin olasılıkla açık renk olduğuna işaret ediyor. 

O zamanlar Avrupa acımasızdı. Bazı kesimleri kilometrelerce kalınlıkta buz kaplıydı. Görece sıcak yerlerde yaban hayatı vardı. Başka insanlar da vardı, ama bizim gibi değillerdi: Ataları yüz binlerce yıl önce Afrika’dan çıkmış Neandertaller, soğuk ve zorlu koşullara çoktan alışmıştı. 

İlk modern Avrupalılar küçük göçer gruplar hâlinde avcı–toplayıcı olarak yaşamıştı. Nehirleri takip etmiş, Karadeniz’e döküldüğü ağızdan itibaren Tuna boyunca ilerleyip Batı ve Orta Avrupa’nın içlerine kadar gitmişlerdi. Binlerce yıl süresince pek bir etki göstermemişlerdi. DNA’ları, 5 bin yıl içinde ortadan kalkan Neandertaller ile karıştıklarını ortaya koyuyor. 

Günümüzde ortalama bir Avrupalının genomu yüzde 2 kadar Neandertal DNA’sı içeriyor. Ortalama bir Afrikalıda ise hiç yok. 

Avrupa Buzul Çağı’na teslim olduğunda, modern insan buzsuz güneyde kalıp soğuk iklime adapte olmuştu. Kimi tahminlere göre, 27 bin yıl kadar önceki sayıları ancak bin civarındaydı. Varlıklarını mamut, at, rengeyiği ve evcil sığırın atası olan Avrupa yabansığırını (Bos primigenius) avlayarak sürdürdüler. Bu hayvanların muhteşem çizim ve oymalarını da sığındıkları mağaralarda bıraktılar. 14 bin 500 yıl kadar önce Avrupa ısınmaya başladığında, insanlar çekilen buzulların peşi sıra kuzeye yöneldi. İzleyen bin yıl içinde daha karmaşık aletler geliştirdiler ve küçük köyler kurdular. Arkeologlar bu dönemi Mezolitik Çağ ya da Orta Taş Çağı olarak adlandırıyor.