TEHCİR EDİLENLERİN DÖNÜŞÜNDE YAŞANAN SORUNLAR VE MASRAFLARIN KARŞILANMASI
08 Temmuz 2023 - 10:50
TEHCİR EDİLENLERİN DÖNÜŞÜNDE YAŞANAN SORUNLAR VE MASRAFLARIN KARŞILANMASI
Yazan: Hüseyin ALPASLAN
Osmanlı Hükûmeti’nin geri dönüşlerine izin verdiği muhacir Ermeni ve Rumlardan kendi imkanlarıyla memleketlerine dönemeyenler, kamu gücü marifetiyle demiryolu araçları vasıtasıyla yapılan nakillerde güçlük yaşamışlar ve tren istasyonlarında uzun süreler beklemek zorunda kalmışlardır. Bu durum muhacirler arasında açlık, sefalet ve hastalık gibi bazı sorunlara yol açmıştır. Yol masraflarını karşılayamayan ve nakil esnasında çeşitli zorluklarla karşılaşan Ermeni ve Rumların durumunu tespit eden Osmanlı Hükûmeti, istasyonlarda birikmiş olan Rum ve Ermenilerin, olabilecek en kısa süre içerisinde yerlerine dönüşlerinin sağlanması maksadıyla, Bayındırlık Bakanlığı’ndan, atıl durumda olan Anadolu, Rumeli ve İzmir demiryollarının bir defaya özgü olmak üzere kullanılabilmesi için gerekli çalışmanın yapılmasını istemiştir [24].
Konya’dan Eskişehir’e gelen ve memleketleri Sivrihisar’a gitmeyerek burada kalmak isteyen Ermeni muhacirlere, hükûmet tarafından iaşe ve yardım taleplerinin yerine getirilemeyeceği bildirilmiştir. Kendi memleketlerinde iaşe ve iskân işleri düzenlenmiş muhacirlerin, iş bulma konusunda sıkıntı yaşayacaklarını ileri sürerek farklı yerlerde kalmak istemeleri durumunda iaşe ve iskanlarının nasıl düzenleneceğine dair önceki talimatlarda bir açıklık olmaması, yöneticileri nasıl karar verecekleri hususunda tereddüde düşürmüştür[25].
Ermenilerin varlıklı ve ileri gelenleri ile ruhani liderlerinin Kumkapı Ermeni Patrikliği’nde yaptıkları toplantıya, Osmanlı Devleti’nin Ayan ve Mebusan Meclisi’nden üyeler de katılmıştır. Toplantıda, Ermenilere karşı son dönemde izlenen politikaların ve iyi niyetli girişimlerin sevindirici olduğu belirtilerek hükûmete teşekkür edilmiştir. Osmanlı Hükûmeti tarafından Türkler ve Ermeniler arasında barışın ve iyi ilişkilerin tesisi amacıyla yapılan ve hüsnüniyet içeren çalışmaları baltalamak isteyen İngilizler, azınlıklar meselesini kaşımak ve barış konferansında Osmanlı Devleti’ne karşı kullanmak için Anadolu’ya bir heyet göndermişlerdir. Anadolu’da incelemeler yapan İngiliz heyetinin raporu üzerine, Hariciye Nezareti’ne ültimatom gönderen İngiliz komiserliği, geri dönüşlerin ağırdan alındığını gerekçe göstererek Osmanlı Hükûmeti’ni protesto etmiştir. İngilizler, ekonomik şartlarını iyi bildikleri Osmanlı Devleti’ni zor durumda bırakmak ve kendi isteklerini yapmaya muhtaç hale getirmek için, hükûmetten, memleketlerine geri dönen muhacirlerinin iaşelerinin sağlanmasının yanı sıra mal ve mülklerine el konulan ve kullanılan göçmenlere tazminat ödenmesini istemişlerdir[26]
İstanbul’daki Selimiye Kışlası’nda olduğu gibi, iskân için yer açmak amacıyla ve Mondros Mütarekesi’nin 5.maddesi gereğince, terhis edilen askerlerin memleketlerine gönderilmelerinden ötürü nakliye araçlarında yaşanan sıkıntıdan ve kış şartlarının ağır geçmesinden dolayı, muhacirlerin nakillerinde gecikmeler yaşanmıştır. Ancak, tüm olumsuzluklara rağmen, hükûmet, muhacirlerin iaşelerini sağlayarak bir an önce memleketlerine ulaştırılmaları için büyük çaba sarf etmiştir. Tevfik Paşa Hükûmeti, muhacirlerin sevkleri ile ilgili Anadolu’da bazı usulsüzlükler olduğuna dair haberler almıştır. Küçükte olsa bazı suistimalleri önlemek isteyen ve sevkin intizamlı bir şekilde yapılmasını hedefleyen Hükûmet, Muhacirin Müdüriyeti’ne verdiği yazılı emirde, sevk edilenlerin isim ve durumlarını içeren bir listenin hazırlanarak bir suretinin Rum ve Ermeni Patrikhanelerine gönderilmesini istemiştir. Osmanlı Hükûmeti, yabancı ülkelerin de kışkırtmasıyla, Rum ve Emeni patrikhanelerine, metropolitlikler tarafından gönderilen raporların, küçük olayları büyüterek ve çarpıtarak düzenlendiği kanaatindeydi. Hükûmetin amacı, Rum ve Ermenilerin sağlıklı bir şekilde sevk ve iskanlarını sağlayarak gerekli idari ve sosyal düzenlemeleri bir an önce yapmaktı. Hükûmetin bu konudaki samimiyetini ve muhacirlere sağladığı önceliği anlamak için, kömür sıkıntısının baş gösterdiği tarihlerde muhacirlere çorba ve ekmek verilmesinden sarfınazar edilmemesi yönünde yetkililere gönderilen talimatları görmek bile yeterlidir[27].
Geri dönüş kararının alındığı 1918 yılının ekim ayından yıl sonuna kadar geçen sürede Hükümet’ten yardım talebinde bulunan muhacirlerin sayısı 30.000’i geçmiştir. Geri dönüş için Osmanlı Hükûmeti’nin muavenetine ihtiyaç duyan muhacirlerin masrafları karşılanarak, çeşitli nakil vasıtalarıyla memleketlerine dönüşleri ve iskân edilmeleri sağlanmıştır. Rum ve Ermeni muhacirlerden Hükûmet haricinde Patrikhanelere müracaat ederek yardım talebinde bulunanlar da olmuştur. Ege Denizi’nde bulunan adalara göç ettirilen Rumların çokluğu nedeniyle, buralarda çeşitli salgın hastalıklar ve ilaç sıkıntısı baş göstermiştir. Kışın gelmesi, nakil vasıtalarındaki sıkıntılar ve hükûmetin maddi imkansızlıklarından dolayı sevklerin geçici olarak durdurulması, muhacirler ve Hristiyan ahali tarafından farklı anlaşılmış ve muhacirlerin memleketlerine gönderilmeyeceğine dair söylentiler yayılmıştır. Bu yanlış algıyı düzeltmek isteyen hükûmet, patrikhanelerle istişare ederek onların da göndereceği bir üye ile bir komisyon kurulmasını sağlamıştır. Bu komisyondan, muhacirlerin durumlarının tespit edilerek, iaşe vb. sıkıntısı olmayanların derhal sevklerinin sağlanması, yiyecek, giyinme ve barınma gibi ihtiyaçlarını karşılayamayan yoksul göçmenlerin kış şartlarında sefil olmamaları için şimdilik yerlerinde bırakılmaları istenmiştir. Komisyondan, yetim kalan çocuklar ve din değiştiren Ermenilerin durumları ile de ilgilenilmesi talep edilmiştir. Kış aylarında sevkler çok zor şartlar altında gerçekleşmiş, özellikle kadınlar ve çocukların ekseriyetini oluşturduğu Ermeni muhacirler için bu yolculuklar müşkül geçmiştir. Yolculuk yapanlara güçte olsa nakil vasıtaları temin edilmiş, çoğu zaman iaşe olarak yalnız ekmek verilebilmiştir. Bu dönemde İstanbul’a toplanan ve buradan sevk edilebilen Ermenilerin çoğunluğu Bursa, Gemlik ve Tekfurdağı (Tekirdağ) yöresine gönderilmişlerdir. Muhacirin Müdüriyeti tarafından başta vapurlarla olmak üzere çeşitli ulaşım vasıtalarıyla sevkler yapılmış olup, Anadolu’da demiryolu güzergahında olan yerlere trenle nakil sağlanmıştır. Bu sevklerde Muhacirin Müdüriyeti refakatçı olarak bir memur ve iaşe olarak ekmek ve zeytin vermiştir[28].
Tarihçi-Yazar
Kaynakça
[24] Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), Toprak İskân Genel Müdürlüğü Kataloğu 272.1: 11.13.42.3. (21 Teşrin-i Sani 1334- 21 Kasım 1918).
[25] BCA, 272.1 11.13.45.1 (12 Şubat 1919).
[26] Tasvir-i Efkâr, 1 Kanûn-ı Evvel (Aralık) 1918, sayı: 2577.
[27] Recep Çelik, “Tehcir Sonrası Geri Dönüş: Ermenilerin ve Rumların Yeniden İskânı ve Osmanlı Hükümetlerinin Aldığı Tedbirler”, Akademik İncelemeler Dergisi (Journal of Academic Inquiries) Cilt: 10, Sayı: 2, 2015, s.83.
[28] Recep Çelik, a.g.m., s.85.
Yazan: Hüseyin ALPASLAN
Osmanlı Hükûmeti’nin geri dönüşlerine izin verdiği muhacir Ermeni ve Rumlardan kendi imkanlarıyla memleketlerine dönemeyenler, kamu gücü marifetiyle demiryolu araçları vasıtasıyla yapılan nakillerde güçlük yaşamışlar ve tren istasyonlarında uzun süreler beklemek zorunda kalmışlardır. Bu durum muhacirler arasında açlık, sefalet ve hastalık gibi bazı sorunlara yol açmıştır. Yol masraflarını karşılayamayan ve nakil esnasında çeşitli zorluklarla karşılaşan Ermeni ve Rumların durumunu tespit eden Osmanlı Hükûmeti, istasyonlarda birikmiş olan Rum ve Ermenilerin, olabilecek en kısa süre içerisinde yerlerine dönüşlerinin sağlanması maksadıyla, Bayındırlık Bakanlığı’ndan, atıl durumda olan Anadolu, Rumeli ve İzmir demiryollarının bir defaya özgü olmak üzere kullanılabilmesi için gerekli çalışmanın yapılmasını istemiştir [24].
Konya’dan Eskişehir’e gelen ve memleketleri Sivrihisar’a gitmeyerek burada kalmak isteyen Ermeni muhacirlere, hükûmet tarafından iaşe ve yardım taleplerinin yerine getirilemeyeceği bildirilmiştir. Kendi memleketlerinde iaşe ve iskân işleri düzenlenmiş muhacirlerin, iş bulma konusunda sıkıntı yaşayacaklarını ileri sürerek farklı yerlerde kalmak istemeleri durumunda iaşe ve iskanlarının nasıl düzenleneceğine dair önceki talimatlarda bir açıklık olmaması, yöneticileri nasıl karar verecekleri hususunda tereddüde düşürmüştür[25].
Ermenilerin varlıklı ve ileri gelenleri ile ruhani liderlerinin Kumkapı Ermeni Patrikliği’nde yaptıkları toplantıya, Osmanlı Devleti’nin Ayan ve Mebusan Meclisi’nden üyeler de katılmıştır. Toplantıda, Ermenilere karşı son dönemde izlenen politikaların ve iyi niyetli girişimlerin sevindirici olduğu belirtilerek hükûmete teşekkür edilmiştir. Osmanlı Hükûmeti tarafından Türkler ve Ermeniler arasında barışın ve iyi ilişkilerin tesisi amacıyla yapılan ve hüsnüniyet içeren çalışmaları baltalamak isteyen İngilizler, azınlıklar meselesini kaşımak ve barış konferansında Osmanlı Devleti’ne karşı kullanmak için Anadolu’ya bir heyet göndermişlerdir. Anadolu’da incelemeler yapan İngiliz heyetinin raporu üzerine, Hariciye Nezareti’ne ültimatom gönderen İngiliz komiserliği, geri dönüşlerin ağırdan alındığını gerekçe göstererek Osmanlı Hükûmeti’ni protesto etmiştir. İngilizler, ekonomik şartlarını iyi bildikleri Osmanlı Devleti’ni zor durumda bırakmak ve kendi isteklerini yapmaya muhtaç hale getirmek için, hükûmetten, memleketlerine geri dönen muhacirlerinin iaşelerinin sağlanmasının yanı sıra mal ve mülklerine el konulan ve kullanılan göçmenlere tazminat ödenmesini istemişlerdir[26]
İstanbul’daki Selimiye Kışlası’nda olduğu gibi, iskân için yer açmak amacıyla ve Mondros Mütarekesi’nin 5.maddesi gereğince, terhis edilen askerlerin memleketlerine gönderilmelerinden ötürü nakliye araçlarında yaşanan sıkıntıdan ve kış şartlarının ağır geçmesinden dolayı, muhacirlerin nakillerinde gecikmeler yaşanmıştır. Ancak, tüm olumsuzluklara rağmen, hükûmet, muhacirlerin iaşelerini sağlayarak bir an önce memleketlerine ulaştırılmaları için büyük çaba sarf etmiştir. Tevfik Paşa Hükûmeti, muhacirlerin sevkleri ile ilgili Anadolu’da bazı usulsüzlükler olduğuna dair haberler almıştır. Küçükte olsa bazı suistimalleri önlemek isteyen ve sevkin intizamlı bir şekilde yapılmasını hedefleyen Hükûmet, Muhacirin Müdüriyeti’ne verdiği yazılı emirde, sevk edilenlerin isim ve durumlarını içeren bir listenin hazırlanarak bir suretinin Rum ve Ermeni Patrikhanelerine gönderilmesini istemiştir. Osmanlı Hükûmeti, yabancı ülkelerin de kışkırtmasıyla, Rum ve Emeni patrikhanelerine, metropolitlikler tarafından gönderilen raporların, küçük olayları büyüterek ve çarpıtarak düzenlendiği kanaatindeydi. Hükûmetin amacı, Rum ve Ermenilerin sağlıklı bir şekilde sevk ve iskanlarını sağlayarak gerekli idari ve sosyal düzenlemeleri bir an önce yapmaktı. Hükûmetin bu konudaki samimiyetini ve muhacirlere sağladığı önceliği anlamak için, kömür sıkıntısının baş gösterdiği tarihlerde muhacirlere çorba ve ekmek verilmesinden sarfınazar edilmemesi yönünde yetkililere gönderilen talimatları görmek bile yeterlidir[27].
Geri dönüş kararının alındığı 1918 yılının ekim ayından yıl sonuna kadar geçen sürede Hükümet’ten yardım talebinde bulunan muhacirlerin sayısı 30.000’i geçmiştir. Geri dönüş için Osmanlı Hükûmeti’nin muavenetine ihtiyaç duyan muhacirlerin masrafları karşılanarak, çeşitli nakil vasıtalarıyla memleketlerine dönüşleri ve iskân edilmeleri sağlanmıştır. Rum ve Ermeni muhacirlerden Hükûmet haricinde Patrikhanelere müracaat ederek yardım talebinde bulunanlar da olmuştur. Ege Denizi’nde bulunan adalara göç ettirilen Rumların çokluğu nedeniyle, buralarda çeşitli salgın hastalıklar ve ilaç sıkıntısı baş göstermiştir. Kışın gelmesi, nakil vasıtalarındaki sıkıntılar ve hükûmetin maddi imkansızlıklarından dolayı sevklerin geçici olarak durdurulması, muhacirler ve Hristiyan ahali tarafından farklı anlaşılmış ve muhacirlerin memleketlerine gönderilmeyeceğine dair söylentiler yayılmıştır. Bu yanlış algıyı düzeltmek isteyen hükûmet, patrikhanelerle istişare ederek onların da göndereceği bir üye ile bir komisyon kurulmasını sağlamıştır. Bu komisyondan, muhacirlerin durumlarının tespit edilerek, iaşe vb. sıkıntısı olmayanların derhal sevklerinin sağlanması, yiyecek, giyinme ve barınma gibi ihtiyaçlarını karşılayamayan yoksul göçmenlerin kış şartlarında sefil olmamaları için şimdilik yerlerinde bırakılmaları istenmiştir. Komisyondan, yetim kalan çocuklar ve din değiştiren Ermenilerin durumları ile de ilgilenilmesi talep edilmiştir. Kış aylarında sevkler çok zor şartlar altında gerçekleşmiş, özellikle kadınlar ve çocukların ekseriyetini oluşturduğu Ermeni muhacirler için bu yolculuklar müşkül geçmiştir. Yolculuk yapanlara güçte olsa nakil vasıtaları temin edilmiş, çoğu zaman iaşe olarak yalnız ekmek verilebilmiştir. Bu dönemde İstanbul’a toplanan ve buradan sevk edilebilen Ermenilerin çoğunluğu Bursa, Gemlik ve Tekfurdağı (Tekirdağ) yöresine gönderilmişlerdir. Muhacirin Müdüriyeti tarafından başta vapurlarla olmak üzere çeşitli ulaşım vasıtalarıyla sevkler yapılmış olup, Anadolu’da demiryolu güzergahında olan yerlere trenle nakil sağlanmıştır. Bu sevklerde Muhacirin Müdüriyeti refakatçı olarak bir memur ve iaşe olarak ekmek ve zeytin vermiştir[28].
Tarihçi-Yazar
Kaynakça
[24] Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), Toprak İskân Genel Müdürlüğü Kataloğu 272.1: 11.13.42.3. (21 Teşrin-i Sani 1334- 21 Kasım 1918).
[25] BCA, 272.1 11.13.45.1 (12 Şubat 1919).
[26] Tasvir-i Efkâr, 1 Kanûn-ı Evvel (Aralık) 1918, sayı: 2577.
[27] Recep Çelik, “Tehcir Sonrası Geri Dönüş: Ermenilerin ve Rumların Yeniden İskânı ve Osmanlı Hükümetlerinin Aldığı Tedbirler”, Akademik İncelemeler Dergisi (Journal of Academic Inquiries) Cilt: 10, Sayı: 2, 2015, s.83.
[28] Recep Çelik, a.g.m., s.85.
FACEBOOK YORUMLAR