Azerbaycan Cumhuriyeti Ulusal Arşiv Dairesi başkanı Asgar Rasulov: "Azerbaycan'da araştırmacılara açık olmayan arşiv kalmadı"
12 Aralık 2022 - 09:58
- Asgar Bey, sohbetimize en baştan başlayalım - Ulusal Arşivler Dairesi'nin oluşturulması.
- Milli Arşiv Dairesi'nin kuruluş tarihi fiilen Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti dönemiyle başlamaktadır. O dönemde ilk adımlar atıldı ama örgüt olarak kurulmadı. Daha sonra Azerbaycan Devrim Komitesi Başkanlığı'nın 6 Aralık 1920 tarihli toplantısında görüşülmüştür ve Komite Başkanı Neriman Nerimanov'un imzaladığı kararname ile Merkezi Devlet Arşivi kurulmuştur. Bağımsızlığımızın yeniden tesis edildiği yıllara kadar çeşitli alanlarda uzmanlaşmış devlet arşivleri faaliyet göstermeye başlamıştır. Modern arşiv kuruluşlarının yapısı ve Ulusal Arşiv Dairesi, Ulusal liderin adıyla bağlantılıdır. 1999 yılında "Ulusal Arşiv Fonu Hakkında Kanun" kabul edildi. Bakanlar Kurulu bu Kanundan kaynaklanan önemli kararlar almıştır. 2002 yılında, Ulusal Arşiv Dairesi, merkezi bir yürütme otoritesi olarak kuruldu. 2003 yılında Bölüm Yönetmeliği onaylanmıştır. Son yirmi yılda devlet arşiv hizmet kuruluşlarının ilgisi daha da artmıştır. 2020 yılında, yüzüncü yılımızın arifesinde, arşiv çalışmalarının geliştirilmesine ilişkin Devlet programı kabul edildi. Devlet programı çerçevesinde kabul edilmesi gereken yasama işlemleri ve belgeler Milli Meclis'te üst düzeyde tartışıldı. Bu yılın Ağustos ayında, Sayın Cumhurbaşkanı bir emir yayınladı ve Bakanlar Kurulu ve bize Devlet programından kaynaklanan yasama belgelerini yıl sonuna kadar hazırlamamız talimatı verildi.
- Azerbaycan'da arşiv oluşturulmasından bahsederken Nariman Nerimanov'dan bahsetmemek günah olur. Arşiv alanındaki çalışmalarını nasıl tanımlarsınız?
- Bahsettiğimiz gibi Merkezi Devlet Arşivi'nin oluşturulmasına ilişkin belge, Neriman Nerimanov'un imzasıyla yürürlüğe girdi. Bundan sonra 1925 yılına kadar, yani hayatta olduğu sürece arşiv işlerinden yardımını esirgemedi. Ayrıca yerel arşiv bürolarının oluşturulmasında, bunların Merkezi Devlet Arşivi ile bağlantılarında, eski belgelerin merkezi olarak toplanmasında ve korunmasında rol oynadı.
- Ama nedense Narimanov'dan bahsederken birçok insan onun hizmetlerini bu şekilde unutuyor ve en iyi ihtimalle onu çelişkili bir kişilik olarak yazıyorlar.
- Nariman Nerimanov harika bir kişilik, sosyal ve politik bir figür. Yazar, oyun yazarı ve profesyonel doktor olarak tanınmış bir kişiliktir. İktidar kimde olursa olsun, ideolojisine aykırı, kabul etmediği fikirlerin arkasına asla sığınmadı. Ne yazık ki kısa bir süre yaşadı.
- Belki de kısa bir süre yaşamasını istediler.
- Arşiv belgelerine dayanarak herhangi bir niyet olduğunu söyleyemem. Ama şunu söyleyebilirim ki, Nerimanov asla devletine, halkına, devletine zarar verecek hiçbir eylemde bulunmadı. En azından bildiğim arşiv belgelerinde bununla ilgili bir şey görmedim.
- Asker Öğretmen bugün Azerbaycan'da araştırmacılara açık olmayan arşiv mi kaldı?
- Hayır, araştırmacılara açık bir arşiv bulunmamaktadır. Arşivlerimizde bulunan belgeler araştırmacılara açıktır, arşivlerimizde okuma odaları mevcuttur, vatandaşlar başvuru yaparak istedikleri belgelerle tanışabilirler. Sadece arşivlerde herkese verilmeyen ve herkesin tanışma fırsatı bulamadığı belgeler var.
- Örneğin...
- Diğer arşivler hakkında yorum yapmak istemiyorum. Enerji Bakanlığı'nın arşivlerine kimsenin erişmesi mümkün değil. Devlet olma açısından bu tamamen doğaldır. Burada gizli belge dediğimiz, gizlilik mührü kaldırılmadığı için kullanılmasına izin vermediğimiz devletimiz ve devletimizle ilgili belgelerdir.
- Arşivlerin açılması gerektiğine dair iddiaları sıklıkla duyuyoruz. Bu iddia ne kadar geçerli? Sizce arşivler açılırsa kaos olur mu?
- Mühürlenmemiş belgeleri açmaya gerek olmadığını düşünüyorum. Çünkü bu grifonu koyan kurumlar ne olduğunu biliyor. Yani bu belgeler günümüzde geniş kullanıma uygun değildir. Bu konuda dedikodudan uzak durmalısınız. Belgelerin birisi hakkında o tür bilgiler içermesi mümkündür ki, onun varisleri gerçekten can sıkıcı olabilecek sorunlarla karşılaşacaktır. Burada onların suçu yok. Dolayısıyla bugün o belgeleri açıp rencide etmeye gerek yok. Hiç kimse anne ve babasından sorumlu tutulamaz. Geçmişte dede, baba, amca bir şey için suçlandıysa, bugünün yaşayan neslinin burada bir suçu yok.
- Konu hala baskı dönemi ise...
- Baskıyla ilgili belgeler, Ulusal Arşivler Dairesi'ne bağlı devlet arşivlerinde değildir. Baskı dönemine ait belgelerin ne zaman açılacağına ilişkin en doğru karar, bu belgelerin saklandığı kurum tarafından verilir.
- Topraklarımız işgalden kurtarıldıktan sonra o bölgelerde herhangi bir belge bulundu mu?
- Ne yazık ki hayır. Böylece işgalden önceki olayların ilk yıllarında, devlet arşivinin o dönemde faaliyet gösteren iki şubesi olan Fuzuli ve Ağdam şubelerinin belgelerini kısmen çıkarabildik. Bizim yönetmeliğimize göre, bölge devlet arşivleri tuttukları belgeleri belirli aralıklarla şubelere teslim ederler, ancak olaylar o kadar hızlı ilerlemiştir ki bazı belgeler geri alınamamış, nefret dolu Ermeniler tarafından yok edilmiştir.
- En çok hangi belgeler arandı?
- Devlet arşiv hizmet kuruluşlarımızda Karabağ bölgeleri, toprakları ve sınırları, mülteciler ve yerinden edilmiş kişiler ile ilgili belgeler, listeler, o bölgelerin şehircilik nazım planları vb. Bir vardı. Daha önce var olan ve tamamen yıkılan mimari eserlere ait resim ve çizimlerin bir kısmı arşivlerimizde muhafaza edilmektedir. Gereksinimler doğrultusunda kopyaları ilgili kurumlara sunulur. Bu belgelere dayanarak, birçok nesne ve mimari anıt eski görünümüne kavuşturulmaktadır. Böylece arşivlerde muhafaza edilen belgeler inşaat çalışmalarına büyük ölçüde yardımcı olmaktadır.
- Asker Bey, Karabağ'da çalışan fotoğrafçı arkadaşlarımız elimizdeki resimlerin arşivde olması gerektiğini söylüyorlar. Bu yönde herhangi bir çalışma yapılıyor mu?
- "Ulusal Arşiv Fonu Hakkında" yasaya göre, Azerbaycan'da faaliyet gösteren devlet kuruluşları, belediyeler veya özel kuruluşlar, ulusal arşiv fonunun toplanma kaynaklarıdır. Devir teslimi yakın zamana kadar zorunlu değildi, ancak kabul edilen Devlet programı ve imzalanan düzene dayalı olarak şu anda hazırlanmakta olan yasal düzenlemeler ve kararlar çerçevesinde belgelerin teslimi zorunlu olacaktır. Yani sorunuza somut olarak cevap vermem gerekirse, çeşitli kuruluşlar, hatta Karabağ'da faaliyet gösteren kuruluşlar, faaliyetleriyle ilgili çekilmiş fotoğraf ve belgeleri bize sunmak isterlerse, kabul ederiz. Normalde "Ulusal Arşiv Fonu Hakkında" kanuna göre her kuruluş belgeleri üç yıl, beş yıl, on beş yıl saklar ve 75 yıl süreyle saklanan belgeler de vardır. sonra kalıcı koruma için bize teslim ediyorlar. Bir süre bekletmelerinin sebebi ise bu evrakların günlük ya da yıllık ihtiyaç olması, teslim ettikten sonra tekrar başvuru yapmamaları. Çünkü arşiv devralırken nüshasını almaz, kalıcı koruma için orijinal belgeyi kabul eder. Arşivin kendisi asla gidip bir yere belge hazırlamamalı, resim çekmemeli, ses kaydı almamalı - bu arşivin işi değil. Arşiv, şu veya bu kuruluş tarafından hazırlanan, kendisine ait olan ve teslim edilmesi gereken belgeleri ifade eder. Tüm belgeler kabul edilmez. Departmanlar, kurumlar ve yapılar belgeleri teslim etmeden önce ekspertiz yapar. Belgelerin düzenlenmesi,
- Şu anda arşivle ilgili olarak beni en çok ilgilendiren alanlardan biri de kamera listeleri. Bu listelerin tasarımı ve tarihçesi hakkında neler söyleyebilirsiniz?
- Devlet Tarih Arşivimizde oda listeleri dediğimiz listeler 19. yüzyılın başından beri saklanmaktadır. Ruslar 1805'ten sonra Transkafkasya'ya girdiklerinde köy köy dolaşarak insan saydılar. Bu listede ilgili il, ilçe ve ilçeye bağlı köyler kaydedilmiştir. Köyde kaç kişi yaşıyor, hangi millettenler ve her evde, yani evde kaç kişi var. Ne yazık ki bu listelerde kadın isimleri yer almıyordu.
- Neden?
-Müslüman olduğumuz için o zamanlar kadın isimlerini yazmalarına gerek yoktu. Ne yazık ki, on dokuzuncu yüzyılın ikinci on yılından 1980'lerin sonuna kadar soy araştırmaları yaptığımızda, yalnızca erkekleri araştırabiliyoruz.
- Deftere isim yazsan ne olur?
- Ne de olsa o zamanlar Azerilerin soyadları bile yoktu. Erkek isimleri basitçe Kerbelai falanca, Meşadi falanca olarak yazılır. Ruslar kişi başı vergi topladı, herkesi kayıt altına almak gerekiyordu. Bu kamera listeleri periyodik olarak güncellenmektedir. O listeler küçük defterler değil, son derece kalın, sekiz ila on iki kilo ağırlığında, eski alfabeyle Rusça ve Azerice yazılmış. Günümüze kadar ulaşan üç yüzden fazla kamera listesi var. Belirli aralıklarla güncellendiği için, seksenlerin sonundaki film rulosunda isimlerini gördüğümüz kişilerin soyağacının izini sürmek mümkün. Diyelim ki bu kamera listesinde 40 yaşında olan kişi diğer listede 30 yaşında. Bir kişi bir kamera listesinde olup diğerinde değilse, o zaman o aralıkta öldü. Söz konusu listeler şu anda sayısallaştırılıyor, araştırmacılar tarafından geliştirilmiştir. Çok sayıda liste kitap halinde yayınlandı.
- Asgar Bey, şeceresini, nesebini öğrenmek isteyen vatandaş nereye gitmeli?
- 1917 yılına kadar Milli Arşiv Dairesi Devlet Tarih Arşivi'ne, sonraki dönemlerde Daire'ye bağlı Devlet Arşivi'ne.
- İtirazlardan bahsetmişken, son zamanlarda arşivlerin elektronik hale gelmesi temyiz arama sistemini olumlu etkiledi. Elektronikleşme süreci şimdi nasıl gidiyor?
- Arşiv belgelerinin elektronik taşıyıcılara aktarılması ve sayısallaştırılması son yıllarda hızla devam etmektedir. Halihazırda elektronik belgeler için özel kurallar hazırlanmaktadır. Vatandaşın işini daha da kolaylaştırmak en büyük arzumuz. Şu anda Asan Servis ile işbirliği yapıyoruz. Cumhuriyetimizdeki tüm ASAN Hizmetlerinin bir arşiv hizmet penceresi vardır. O pencereye başvuranlar, arşivle ilgili talebin cevabını alırlar. Bir vatandaş oraya başvuruyor ve bu başvuru online olarak ilgili arşive iletiliyor. Bazen vatandaşlar bu yönden memnun değil. Cevabın on beş gün içinde hazır olacağını söylediğimizde bu sürenin bir cevap için çok fazla olduğunu düşünüyorlar. Ancak yılını belirtmediğiniz bir belgeyi bulmak için bir ay bile yeterli değildir. Ama özellikle yıl, tarih, yeri belirtilen belge bir iki gün içinde bulunur ve vatandaşa cevap verilir. İstekten bu yana üç gün geçtiyse, bir kuyruk vardır.
- Soruşturmalarda istatistiksel bir rakam var mı?
- Bu yıl yaklaşık elli bin soru cevaplandı. Bu soruları yanıtlamak için belki de milyonlarca sayfalık belge incelendi.
- Başvurular ağırlıklı olarak hangi yöne yöneliktir?
- Hiç şüphesiz sosyal ve hukuki sorgulamalar ve vatandaşlık işlemleri ilk sırada yer almaktadır. Ayrıca, arazi sorunları, mülk sorunları, maaş programları veya vatandaşların kıdemi ile ilgili sorgulamalara ilişkin belgeler de bulunmaktadır. Çünkü biliyorsunuz ki diğer sorunları çözmek için nüfus cüzdanı ile ilgili aile ilişkilerini düzenleyen belgeler gerekiyor. İkinci olarak, o arsa ve taşınmazlarla ilgili olarak tanzim edilen emirnameler talep edildiğinden, o tapu konularına ilişkin vatandaş adına arsaya ilişkin belgeler son derece önemlidir. Üçüncüsü, bağımsızlığın ilk yıllarında otuz otuz beş yaşında olan kuşak artık emeklilik yaşına gelmiş kuşaktır. Kıdemlerini belirlemek için bize başvuruyorlar. Biliyorsunuz 2006'dan bu yana bahsi geçen konuların çözülmesi bu taraf için son derece elverişli olmuştur. Vatandaşlar, sosyal sigorta hattı üzerinden şahsi ofislerine girdiklerinde, ödemiş oldukları sosyal sigorta primleri ve iş tecrübeleri görülüyor. 2006 yılına kadar olan kıdem, ancak arşiv çalışanlarının vatandaşa seve seve sunduğu istihdam defterleri veya vatandaşın çalıştığı yerden korunmak amacıyla arşive teslim edilen ücret cetvelleri ile mümkündür.
- Asgar hocam uluslararası işbirliği çerçevesinde ne gibi çalışmalar yapılıyor?
- Bağımsızlık döneminde Milli Arşivler Dairesi Başkanlığı'nın uluslararası işbirliği çerçevesindeki ilişkileri büyük ölçüde genişlemiştir. Arşiv çalışmaları alanında ondan fazla ülke ile işbirliği anlaşmaları ve memorandumlar imzaladık. Rusya, Türkiye, Polonya, Gürcistan, Kazakistan, Özbekistan, Finlandiya vb. Birkaç kişiyle de görüşmeler devam ediyor. Belgeler başlangıçta Bulgaristan ile kararlaştırıldı. Bu yıl için imzaladığımız en son sözleşme Özbekistan Ulusal Arşivleri iledir. Yabancı arşivlerde veya elektronik ortamda saklanan Azerbaycan ile ilgili belgelerin fotokopilerini alarak arşivimizi zenginleştiriyoruz. Bugüne kadar çok sayıda kağıt, fotoğraf, film ve video belgemizi arşivimize kazandırdık.
- Son zamanlarda müze teşhirlerinde belgeleri sıklıkla görüyoruz. Bu konu hakkında ne düşünüyorsunuz?
- Bazen bazı değerli belgeler, üzülerek söylüyorum, müzeye teslim ediliyor veya müze ile işbirliği yapılıyor. Müzelere karşı değilim ama müzeler sadece o belgeye bakmak içindir, kullanım için değil. Arşivde ise hem görüntüleme hem de kalıcı koruma ve özel koşullarda kullanım amaçlıdır.
- Şu anda arşivlerimizde kaç belge saklanmaktadır?
- Tüm devlet arşivlerinde yaklaşık dört milyon depolama birimi bulunur. Bir depolama birimi yaklaşık 150-200 sayfa anlamına gelir. Bu, 700 milyon yaprak kağıt tabanlı arşiv belgesi ve yüzbinlerce film-foto-fono belgesi olduğu anlamına gelir. Bu belgelerin çoğu 20. yüzyıldan kalmadır.
- Arşivde korunan en eski belge kaç yaşında?
- Arşivimiz on sekizinci yüzyılın başından kalma belgeler içermektedir. Birkaç yüzyıllık kağıt tabanlı belgeleri koruma sorunu var. Kağıdın bir süre sonra doğal ömrünü tamamladığını biliyoruz. Kağıt geri kazanımı, ciltleme ve muhafaza için merkezi bir laboratuvarımız var. Film ve fotoğraf belgeleri de özel solüsyonlarla temizlenir. Şu anda, kağıt belgeleri kademeli olarak dijitalleştirerek kullanımını azaltacağız. Ancak her durumda, kağıt tabanlı belgeler gözbebeği gibi korunacaktır. Elektronik taşıyıcılarda bize verilen belgelerin kağıt esaslı asılları dahi teslim edilecektir. 200 yıllık ömrü kağıt üzerinde biçebiliyorsak, elektronik ortamın ömrünün ne kadar olduğunu hâlâ bilmiyoruz.
- Bu tür birçok belge olduğunu biliyorum, ancak arşivimizde bulunmasından en çok gurur duyduğunuz belge hangisidir?
- Bahsettiğiniz gibi, bu tür birçok belge var. Örneğin Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin Bağımsızlık Bildirgesi'nin aslı Devlet Arşivinde muhafaza edilmektedir.
- Asker Bey, siz Ulusal Arşiv Dairesi başkanı, filoloji doktoru ve profesörsünüz. Bu pozisyon bilimsel faaliyetlerinize engel olmuyor mu?
- Olmuyor. Şu anda Bakü Devlet Üniversitesi'nde ders vermekteyim, yani bilimden ve eğitimden ayrılmadım. Zaman zaman bilimsel makalelerim ve kitaplarım yayınlanmaktadır. Ayrıca arşivin benimle bir akrabalığı var. Böyle bir göreve atandığımda bile nerede çalışacağımı biliyordum. Savaş sonrası dönem, arşiv teşkilatı çalışanlarının yaptığı işin kutsal bir iş olduğunu, bu çalışmayla devletimize, devletimize ve halkımıza hizmet ettiğimizi bir kez daha göstermiştir.
Bana mahsus olan gazetenizin size ve çalışanlarına şükranlarımı sunuyorum. Bu vesileyle 30. yılınızı bir kez daha kutluyorum.
Aytaç ŞAHAD
Yazı Azerbaycan'da yayın yapan :https://525.az/news/208359-bu-gun-azerbaycanda-tedqiqatcilara-aciq-olmayan-arxiv-yoxdur sitesinden alınmıştır.
- Milli Arşiv Dairesi'nin kuruluş tarihi fiilen Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti dönemiyle başlamaktadır. O dönemde ilk adımlar atıldı ama örgüt olarak kurulmadı. Daha sonra Azerbaycan Devrim Komitesi Başkanlığı'nın 6 Aralık 1920 tarihli toplantısında görüşülmüştür ve Komite Başkanı Neriman Nerimanov'un imzaladığı kararname ile Merkezi Devlet Arşivi kurulmuştur. Bağımsızlığımızın yeniden tesis edildiği yıllara kadar çeşitli alanlarda uzmanlaşmış devlet arşivleri faaliyet göstermeye başlamıştır. Modern arşiv kuruluşlarının yapısı ve Ulusal Arşiv Dairesi, Ulusal liderin adıyla bağlantılıdır. 1999 yılında "Ulusal Arşiv Fonu Hakkında Kanun" kabul edildi. Bakanlar Kurulu bu Kanundan kaynaklanan önemli kararlar almıştır. 2002 yılında, Ulusal Arşiv Dairesi, merkezi bir yürütme otoritesi olarak kuruldu. 2003 yılında Bölüm Yönetmeliği onaylanmıştır. Son yirmi yılda devlet arşiv hizmet kuruluşlarının ilgisi daha da artmıştır. 2020 yılında, yüzüncü yılımızın arifesinde, arşiv çalışmalarının geliştirilmesine ilişkin Devlet programı kabul edildi. Devlet programı çerçevesinde kabul edilmesi gereken yasama işlemleri ve belgeler Milli Meclis'te üst düzeyde tartışıldı. Bu yılın Ağustos ayında, Sayın Cumhurbaşkanı bir emir yayınladı ve Bakanlar Kurulu ve bize Devlet programından kaynaklanan yasama belgelerini yıl sonuna kadar hazırlamamız talimatı verildi.
- Azerbaycan'da arşiv oluşturulmasından bahsederken Nariman Nerimanov'dan bahsetmemek günah olur. Arşiv alanındaki çalışmalarını nasıl tanımlarsınız?
- Bahsettiğimiz gibi Merkezi Devlet Arşivi'nin oluşturulmasına ilişkin belge, Neriman Nerimanov'un imzasıyla yürürlüğe girdi. Bundan sonra 1925 yılına kadar, yani hayatta olduğu sürece arşiv işlerinden yardımını esirgemedi. Ayrıca yerel arşiv bürolarının oluşturulmasında, bunların Merkezi Devlet Arşivi ile bağlantılarında, eski belgelerin merkezi olarak toplanmasında ve korunmasında rol oynadı.
- Ama nedense Narimanov'dan bahsederken birçok insan onun hizmetlerini bu şekilde unutuyor ve en iyi ihtimalle onu çelişkili bir kişilik olarak yazıyorlar.
- Nariman Nerimanov harika bir kişilik, sosyal ve politik bir figür. Yazar, oyun yazarı ve profesyonel doktor olarak tanınmış bir kişiliktir. İktidar kimde olursa olsun, ideolojisine aykırı, kabul etmediği fikirlerin arkasına asla sığınmadı. Ne yazık ki kısa bir süre yaşadı.
- Belki de kısa bir süre yaşamasını istediler.
- Arşiv belgelerine dayanarak herhangi bir niyet olduğunu söyleyemem. Ama şunu söyleyebilirim ki, Nerimanov asla devletine, halkına, devletine zarar verecek hiçbir eylemde bulunmadı. En azından bildiğim arşiv belgelerinde bununla ilgili bir şey görmedim.
- Asker Öğretmen bugün Azerbaycan'da araştırmacılara açık olmayan arşiv mi kaldı?
- Hayır, araştırmacılara açık bir arşiv bulunmamaktadır. Arşivlerimizde bulunan belgeler araştırmacılara açıktır, arşivlerimizde okuma odaları mevcuttur, vatandaşlar başvuru yaparak istedikleri belgelerle tanışabilirler. Sadece arşivlerde herkese verilmeyen ve herkesin tanışma fırsatı bulamadığı belgeler var.
- Örneğin...
- Diğer arşivler hakkında yorum yapmak istemiyorum. Enerji Bakanlığı'nın arşivlerine kimsenin erişmesi mümkün değil. Devlet olma açısından bu tamamen doğaldır. Burada gizli belge dediğimiz, gizlilik mührü kaldırılmadığı için kullanılmasına izin vermediğimiz devletimiz ve devletimizle ilgili belgelerdir.
- Arşivlerin açılması gerektiğine dair iddiaları sıklıkla duyuyoruz. Bu iddia ne kadar geçerli? Sizce arşivler açılırsa kaos olur mu?
- Mühürlenmemiş belgeleri açmaya gerek olmadığını düşünüyorum. Çünkü bu grifonu koyan kurumlar ne olduğunu biliyor. Yani bu belgeler günümüzde geniş kullanıma uygun değildir. Bu konuda dedikodudan uzak durmalısınız. Belgelerin birisi hakkında o tür bilgiler içermesi mümkündür ki, onun varisleri gerçekten can sıkıcı olabilecek sorunlarla karşılaşacaktır. Burada onların suçu yok. Dolayısıyla bugün o belgeleri açıp rencide etmeye gerek yok. Hiç kimse anne ve babasından sorumlu tutulamaz. Geçmişte dede, baba, amca bir şey için suçlandıysa, bugünün yaşayan neslinin burada bir suçu yok.
- Konu hala baskı dönemi ise...
- Baskıyla ilgili belgeler, Ulusal Arşivler Dairesi'ne bağlı devlet arşivlerinde değildir. Baskı dönemine ait belgelerin ne zaman açılacağına ilişkin en doğru karar, bu belgelerin saklandığı kurum tarafından verilir.
- Topraklarımız işgalden kurtarıldıktan sonra o bölgelerde herhangi bir belge bulundu mu?
- Ne yazık ki hayır. Böylece işgalden önceki olayların ilk yıllarında, devlet arşivinin o dönemde faaliyet gösteren iki şubesi olan Fuzuli ve Ağdam şubelerinin belgelerini kısmen çıkarabildik. Bizim yönetmeliğimize göre, bölge devlet arşivleri tuttukları belgeleri belirli aralıklarla şubelere teslim ederler, ancak olaylar o kadar hızlı ilerlemiştir ki bazı belgeler geri alınamamış, nefret dolu Ermeniler tarafından yok edilmiştir.
- En çok hangi belgeler arandı?
- Devlet arşiv hizmet kuruluşlarımızda Karabağ bölgeleri, toprakları ve sınırları, mülteciler ve yerinden edilmiş kişiler ile ilgili belgeler, listeler, o bölgelerin şehircilik nazım planları vb. Bir vardı. Daha önce var olan ve tamamen yıkılan mimari eserlere ait resim ve çizimlerin bir kısmı arşivlerimizde muhafaza edilmektedir. Gereksinimler doğrultusunda kopyaları ilgili kurumlara sunulur. Bu belgelere dayanarak, birçok nesne ve mimari anıt eski görünümüne kavuşturulmaktadır. Böylece arşivlerde muhafaza edilen belgeler inşaat çalışmalarına büyük ölçüde yardımcı olmaktadır.
- Asker Bey, Karabağ'da çalışan fotoğrafçı arkadaşlarımız elimizdeki resimlerin arşivde olması gerektiğini söylüyorlar. Bu yönde herhangi bir çalışma yapılıyor mu?
- "Ulusal Arşiv Fonu Hakkında" yasaya göre, Azerbaycan'da faaliyet gösteren devlet kuruluşları, belediyeler veya özel kuruluşlar, ulusal arşiv fonunun toplanma kaynaklarıdır. Devir teslimi yakın zamana kadar zorunlu değildi, ancak kabul edilen Devlet programı ve imzalanan düzene dayalı olarak şu anda hazırlanmakta olan yasal düzenlemeler ve kararlar çerçevesinde belgelerin teslimi zorunlu olacaktır. Yani sorunuza somut olarak cevap vermem gerekirse, çeşitli kuruluşlar, hatta Karabağ'da faaliyet gösteren kuruluşlar, faaliyetleriyle ilgili çekilmiş fotoğraf ve belgeleri bize sunmak isterlerse, kabul ederiz. Normalde "Ulusal Arşiv Fonu Hakkında" kanuna göre her kuruluş belgeleri üç yıl, beş yıl, on beş yıl saklar ve 75 yıl süreyle saklanan belgeler de vardır. sonra kalıcı koruma için bize teslim ediyorlar. Bir süre bekletmelerinin sebebi ise bu evrakların günlük ya da yıllık ihtiyaç olması, teslim ettikten sonra tekrar başvuru yapmamaları. Çünkü arşiv devralırken nüshasını almaz, kalıcı koruma için orijinal belgeyi kabul eder. Arşivin kendisi asla gidip bir yere belge hazırlamamalı, resim çekmemeli, ses kaydı almamalı - bu arşivin işi değil. Arşiv, şu veya bu kuruluş tarafından hazırlanan, kendisine ait olan ve teslim edilmesi gereken belgeleri ifade eder. Tüm belgeler kabul edilmez. Departmanlar, kurumlar ve yapılar belgeleri teslim etmeden önce ekspertiz yapar. Belgelerin düzenlenmesi,
- Şu anda arşivle ilgili olarak beni en çok ilgilendiren alanlardan biri de kamera listeleri. Bu listelerin tasarımı ve tarihçesi hakkında neler söyleyebilirsiniz?
- Devlet Tarih Arşivimizde oda listeleri dediğimiz listeler 19. yüzyılın başından beri saklanmaktadır. Ruslar 1805'ten sonra Transkafkasya'ya girdiklerinde köy köy dolaşarak insan saydılar. Bu listede ilgili il, ilçe ve ilçeye bağlı köyler kaydedilmiştir. Köyde kaç kişi yaşıyor, hangi millettenler ve her evde, yani evde kaç kişi var. Ne yazık ki bu listelerde kadın isimleri yer almıyordu.
- Neden?
-Müslüman olduğumuz için o zamanlar kadın isimlerini yazmalarına gerek yoktu. Ne yazık ki, on dokuzuncu yüzyılın ikinci on yılından 1980'lerin sonuna kadar soy araştırmaları yaptığımızda, yalnızca erkekleri araştırabiliyoruz.
- Deftere isim yazsan ne olur?
- Ne de olsa o zamanlar Azerilerin soyadları bile yoktu. Erkek isimleri basitçe Kerbelai falanca, Meşadi falanca olarak yazılır. Ruslar kişi başı vergi topladı, herkesi kayıt altına almak gerekiyordu. Bu kamera listeleri periyodik olarak güncellenmektedir. O listeler küçük defterler değil, son derece kalın, sekiz ila on iki kilo ağırlığında, eski alfabeyle Rusça ve Azerice yazılmış. Günümüze kadar ulaşan üç yüzden fazla kamera listesi var. Belirli aralıklarla güncellendiği için, seksenlerin sonundaki film rulosunda isimlerini gördüğümüz kişilerin soyağacının izini sürmek mümkün. Diyelim ki bu kamera listesinde 40 yaşında olan kişi diğer listede 30 yaşında. Bir kişi bir kamera listesinde olup diğerinde değilse, o zaman o aralıkta öldü. Söz konusu listeler şu anda sayısallaştırılıyor, araştırmacılar tarafından geliştirilmiştir. Çok sayıda liste kitap halinde yayınlandı.
- Asgar Bey, şeceresini, nesebini öğrenmek isteyen vatandaş nereye gitmeli?
- 1917 yılına kadar Milli Arşiv Dairesi Devlet Tarih Arşivi'ne, sonraki dönemlerde Daire'ye bağlı Devlet Arşivi'ne.
- İtirazlardan bahsetmişken, son zamanlarda arşivlerin elektronik hale gelmesi temyiz arama sistemini olumlu etkiledi. Elektronikleşme süreci şimdi nasıl gidiyor?
- Arşiv belgelerinin elektronik taşıyıcılara aktarılması ve sayısallaştırılması son yıllarda hızla devam etmektedir. Halihazırda elektronik belgeler için özel kurallar hazırlanmaktadır. Vatandaşın işini daha da kolaylaştırmak en büyük arzumuz. Şu anda Asan Servis ile işbirliği yapıyoruz. Cumhuriyetimizdeki tüm ASAN Hizmetlerinin bir arşiv hizmet penceresi vardır. O pencereye başvuranlar, arşivle ilgili talebin cevabını alırlar. Bir vatandaş oraya başvuruyor ve bu başvuru online olarak ilgili arşive iletiliyor. Bazen vatandaşlar bu yönden memnun değil. Cevabın on beş gün içinde hazır olacağını söylediğimizde bu sürenin bir cevap için çok fazla olduğunu düşünüyorlar. Ancak yılını belirtmediğiniz bir belgeyi bulmak için bir ay bile yeterli değildir. Ama özellikle yıl, tarih, yeri belirtilen belge bir iki gün içinde bulunur ve vatandaşa cevap verilir. İstekten bu yana üç gün geçtiyse, bir kuyruk vardır.
- Soruşturmalarda istatistiksel bir rakam var mı?
- Bu yıl yaklaşık elli bin soru cevaplandı. Bu soruları yanıtlamak için belki de milyonlarca sayfalık belge incelendi.
- Başvurular ağırlıklı olarak hangi yöne yöneliktir?
- Hiç şüphesiz sosyal ve hukuki sorgulamalar ve vatandaşlık işlemleri ilk sırada yer almaktadır. Ayrıca, arazi sorunları, mülk sorunları, maaş programları veya vatandaşların kıdemi ile ilgili sorgulamalara ilişkin belgeler de bulunmaktadır. Çünkü biliyorsunuz ki diğer sorunları çözmek için nüfus cüzdanı ile ilgili aile ilişkilerini düzenleyen belgeler gerekiyor. İkinci olarak, o arsa ve taşınmazlarla ilgili olarak tanzim edilen emirnameler talep edildiğinden, o tapu konularına ilişkin vatandaş adına arsaya ilişkin belgeler son derece önemlidir. Üçüncüsü, bağımsızlığın ilk yıllarında otuz otuz beş yaşında olan kuşak artık emeklilik yaşına gelmiş kuşaktır. Kıdemlerini belirlemek için bize başvuruyorlar. Biliyorsunuz 2006'dan bu yana bahsi geçen konuların çözülmesi bu taraf için son derece elverişli olmuştur. Vatandaşlar, sosyal sigorta hattı üzerinden şahsi ofislerine girdiklerinde, ödemiş oldukları sosyal sigorta primleri ve iş tecrübeleri görülüyor. 2006 yılına kadar olan kıdem, ancak arşiv çalışanlarının vatandaşa seve seve sunduğu istihdam defterleri veya vatandaşın çalıştığı yerden korunmak amacıyla arşive teslim edilen ücret cetvelleri ile mümkündür.
- Asgar hocam uluslararası işbirliği çerçevesinde ne gibi çalışmalar yapılıyor?
- Bağımsızlık döneminde Milli Arşivler Dairesi Başkanlığı'nın uluslararası işbirliği çerçevesindeki ilişkileri büyük ölçüde genişlemiştir. Arşiv çalışmaları alanında ondan fazla ülke ile işbirliği anlaşmaları ve memorandumlar imzaladık. Rusya, Türkiye, Polonya, Gürcistan, Kazakistan, Özbekistan, Finlandiya vb. Birkaç kişiyle de görüşmeler devam ediyor. Belgeler başlangıçta Bulgaristan ile kararlaştırıldı. Bu yıl için imzaladığımız en son sözleşme Özbekistan Ulusal Arşivleri iledir. Yabancı arşivlerde veya elektronik ortamda saklanan Azerbaycan ile ilgili belgelerin fotokopilerini alarak arşivimizi zenginleştiriyoruz. Bugüne kadar çok sayıda kağıt, fotoğraf, film ve video belgemizi arşivimize kazandırdık.
- Son zamanlarda müze teşhirlerinde belgeleri sıklıkla görüyoruz. Bu konu hakkında ne düşünüyorsunuz?
- Bazen bazı değerli belgeler, üzülerek söylüyorum, müzeye teslim ediliyor veya müze ile işbirliği yapılıyor. Müzelere karşı değilim ama müzeler sadece o belgeye bakmak içindir, kullanım için değil. Arşivde ise hem görüntüleme hem de kalıcı koruma ve özel koşullarda kullanım amaçlıdır.
- Şu anda arşivlerimizde kaç belge saklanmaktadır?
- Tüm devlet arşivlerinde yaklaşık dört milyon depolama birimi bulunur. Bir depolama birimi yaklaşık 150-200 sayfa anlamına gelir. Bu, 700 milyon yaprak kağıt tabanlı arşiv belgesi ve yüzbinlerce film-foto-fono belgesi olduğu anlamına gelir. Bu belgelerin çoğu 20. yüzyıldan kalmadır.
- Arşivde korunan en eski belge kaç yaşında?
- Arşivimiz on sekizinci yüzyılın başından kalma belgeler içermektedir. Birkaç yüzyıllık kağıt tabanlı belgeleri koruma sorunu var. Kağıdın bir süre sonra doğal ömrünü tamamladığını biliyoruz. Kağıt geri kazanımı, ciltleme ve muhafaza için merkezi bir laboratuvarımız var. Film ve fotoğraf belgeleri de özel solüsyonlarla temizlenir. Şu anda, kağıt belgeleri kademeli olarak dijitalleştirerek kullanımını azaltacağız. Ancak her durumda, kağıt tabanlı belgeler gözbebeği gibi korunacaktır. Elektronik taşıyıcılarda bize verilen belgelerin kağıt esaslı asılları dahi teslim edilecektir. 200 yıllık ömrü kağıt üzerinde biçebiliyorsak, elektronik ortamın ömrünün ne kadar olduğunu hâlâ bilmiyoruz.
- Bu tür birçok belge olduğunu biliyorum, ancak arşivimizde bulunmasından en çok gurur duyduğunuz belge hangisidir?
- Bahsettiğiniz gibi, bu tür birçok belge var. Örneğin Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin Bağımsızlık Bildirgesi'nin aslı Devlet Arşivinde muhafaza edilmektedir.
- Asker Bey, siz Ulusal Arşiv Dairesi başkanı, filoloji doktoru ve profesörsünüz. Bu pozisyon bilimsel faaliyetlerinize engel olmuyor mu?
- Olmuyor. Şu anda Bakü Devlet Üniversitesi'nde ders vermekteyim, yani bilimden ve eğitimden ayrılmadım. Zaman zaman bilimsel makalelerim ve kitaplarım yayınlanmaktadır. Ayrıca arşivin benimle bir akrabalığı var. Böyle bir göreve atandığımda bile nerede çalışacağımı biliyordum. Savaş sonrası dönem, arşiv teşkilatı çalışanlarının yaptığı işin kutsal bir iş olduğunu, bu çalışmayla devletimize, devletimize ve halkımıza hizmet ettiğimizi bir kez daha göstermiştir.
Bana mahsus olan gazetenizin size ve çalışanlarına şükranlarımı sunuyorum. Bu vesileyle 30. yılınızı bir kez daha kutluyorum.
Aytaç ŞAHAD
Yazı Azerbaycan'da yayın yapan :https://525.az/news/208359-bu-gun-azerbaycanda-tedqiqatcilara-aciq-olmayan-arxiv-yoxdur sitesinden alınmıştır.
FACEBOOK YORUMLAR