Azerbaycan Bağımsızlığında Mehmet Emin Resulzade'nin Rolü
13 Aralık 2023 - 09:21
Bağımsızlık tarihimizde Memmed Emin Resulzade
Elşan Mirişli*
Azerbaycan milli bağımsızlık hareketinin lideri, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin kurucularından, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Milli Konseyi Başkanlığı Başkanı (Mayıs-Aralık 1918), halkımızın ölümsüz lideri Memmed Emin Ahund Hacı Molla Alakbar oğlu Resulzade, 31 Ocak 1884'te Bakü'nün Novkhani köyünde doğdu. Memmed Emin, ünlü eğitimci Sultan Mecid Ganizade (1866-1942) başkanlığındaki ikinci Rus-Müslüman okulunda ve ardından Bakü teknik okulunda okudu. Devrimci faaliyetinin ilk yılları da bu döneme denk geliyordu. Memmed Emin Resulzade, 1902 yılında, henüz on yedi yaşındayken, 20. yüzyılda Azerbaycan'da Rus sömürge yönetimine karşı gizlice mücadele eden ilk siyasi örgüt olan "Müslüman Gençlik Teşkilatı"nı kurdu. Müslüman Demokrat "Musavat Cemiyeti" Kaçar Eyaleti'nde (bugünkü İran) aktif bir örgütün bir kolu kuruldu ve Meşrut devrimini yönlendiren öncü güç haline geldi. Memmed Emin Resulzade de edebi yaratıcılığına bu yıllarda başlamış, ilk şiiri "Muhammas" "Şargi-Rus" gazetesinde (N-20, 1903) yayımlanmıştır.
1904 yılı sonlarında Müslüman demokratik "Müsavat" cemiyeti temelinde, RSDFP'nin Bakü Komitesi bünyesinde "Müslüman sosyal demokrat" Hummat" örgütü kuruldu. Bu örgütün kurucuları Mir Hasan Movsumov'du (1882-1882-) 1907), Memmed Hasan Hacinski (1875-1931).) ve Memmed Emin Resulzade ("Bakinski Rabochi" gazetesi, N-60, 18.III.1923). Meşedi Azizbeyov, Neriman Nerimanov, Sultanmecid Efendiyev ve diğer sol devrimciler de 1905'ten itibaren bu örgütün üyeleriydi. Örgütün, örgütün ana yayınevlerinden biri olan "Hummat" gazetesi de (1904-1905, toplam 6 sayı) çıkarıldı. Gazete Memmed Emin Resulzade idi. Ancak bu gazetenin hiçbir sayısı bulunamadı. Aralık 1906'da gazete "Takamul" adıyla yayınlanmaya başladı. O yıllarda Bakü ve Azerbaycan petrol yataklarına ana dilde devrim niteliğinde gazete ve broşürlerin gönderilmesi Memmed Emin Resulzade ismiyle doğrudan ilgilidir. 29 Eylül 1907'de devrimci işçi Hanlar Safaraliyev'in Bibiheybet'teki cenaze töreni gününde, mezarı başında yapılan büyük toplantıda Memmed Emin Resulzade, P. Japaridze, Sultanmajid Efendiyev, Iosif Vissarionovich Stalin (1878-1953) ile birlikte ), ateşli bir konuşma yaptı. Şunu da belirtmek gerekir ki, Memmed Emin Resulzade, yüzyılın başından 1907 sonuna kadar Bakü'de devrimci olan Stalin'in çok samimi ve yakın arkadaşıydı. Petrol madeni sahipleri, Bakü'deki petrol madenlerinde işçileri greve kışkırttığı için Stalin'i petrol kuyusuna atmak istediler. Olay yerine ulaşan Memmed Emin Resulzadeh, onu ölümden kurtardı. Aynı zamanda Stalin'in Bayil hapishanesinden gizlice kaçırılmasının da organizatörüydü.1954 yılında İstanbul'da yayınlanan "Dünya" gazetesinde Memmed Emin Resulzade'nin "Stalin ve Devrim" başlıklı bir dizi anı ve makalesi yayınlandı. Aynı makalede bundan söz ediyor ("Dünya" gazetesi, 23.V.1954).
Bu dönemde Ali Bey Hüseyinzade'nin (1864-1940) çıkardığı "Fyuuzat", Ahmed Bey Ağaoğlu'nun (1869-1939) çıkardığı "İrshad" ve Taraqqi gazetelerinde Memmed Emin Resulzade'nin birçok yazısı yayımlandı.
Bir süre "İrshad" gazetesinin geçici editörlüğünü yaptı.Memmed Emin Resulzadeh, Üzeyir Hacıbeyov'un (1885-1948) 1907'de yayınlanan "Türkçe-Rusça ve Rusça-Türkçe Sözlük" kitabının yayıncısıydı. Rasulzadeh, A. Blum'un "İşçi sınıfı için ne tür bir özgürlüğe ihtiyaç var" (halkın temsili hakkında) adlı kitabı, "Takamul" editörleri adına Orujov kardeşler tarafından Azerbaycan Türkçesine çevrilerek yayımlandı.
O dönemde Bolşeviklerin yalnızca Rusya İmparatorluğu'nun sınırlarını korumak ve sınıf çelişkilerini ortadan kaldırmak için savaşan Rus milliyetçileri olduğunu düşünen Memmed Emin Resulzade, RSDFP saflarından ayrıldı.
5 Aralık 1908'de Memmed Emin Resulzade'nin "Karanlıktaki Işıklar" adlı oyunu sahnelendi. Oyunun ana çizgisi ulusal uyanış ve bağımsızlık hareketinin desteklenmesiydi. Bu oyunla "Azerbaycan'ın özerkliği" fikrini yaymaya başlamış, Rus yönetim sisteminin ve çarlık zulmünün yıkılması çağrısında bulunmuştur.Bu oyun Azerbaycan'daki ulusal bağımsızlık hareketini konu alan ilk dramadır. Ayrıca Memmed Emin Resulzade'nin aynı yıl yazdığı "Ani Bela" adlı bir piyes de bulunmaktadır.
1908 yılı sonunda Memmed Emin Resulzade tutuklanma tehdidi altında Bakü'den ayrıldı ve Kaçar Eyaleti'ne (Dovlat-e Kadjar) gitti. Kaçar Devleti'nde krallık yönetimine karşı başlayan Meşruta devriminin (1785-1925) başlıca liderlerinden biri oldu.Memmed Emin Resulzade, Tebriz'de Sattarhan ve silah arkadaşlarıyla bir araya geldi, Güney'in şehir ve köylerini ziyaret etti. Azerbaycan, yerli halkının perişan durumunu yakından gözlemlemiş ve bu gözlemlerin Memmed Emin Resulzade'nin edebi yaratıcılığını etkilemeden kalmamıştır.
Memmed Emin Resulzade, Eylül 1910'da Avrupa eğitimli Kaçar Devleti aydınlarından oluşan bir grup (Seyd Hasan Taghizadeh, Huseyngulu Khan Navvab, Süleyman Mirza, Seyyed Mohammad Reza ve diğerleri) ile birlikte İran Demokrat Partisi'ni kurdu ve editörü oldu. "Irane-Ahat" gazetelerinin başyazarıydı. Bu dönemde Kaçar Eyaleti'nin resmi adı İran değildi. Büyük Britanya'nın desteğiyle İran Demokrat Partisi kuruldu ve İran'ın adını taşıyan gazeteler yayımlandı. Sattarhan ve Bağırhan'ın önderlik ettiği hareket, ulusal talepleri olan bir hareket değildi. Monarşiye karşı bir hareket olarak Kaçar Devleti'nin sona erdirilmesi ve Tacik azınlığın iktidara getirilmesi amaçlanmıştı. Bu gazetelerde Memmed Emin Resulzade'nin pek çok şiiri ve makalesi yayımlandı. Kaçar Devleti'nde Avrupa tarzı gazetecilik sanatının temellerini attı. Daha sonra Seyyed Hasan Taghizadeh (1878-1969), Muhammed Emin Resulzade'nin anısına ithaf ettiği ölüm yazısında şöyle yazıyordu: "Mommed Emin, modern Avrupa gazete formunu İran'a getirdi. ilk kez (Kacar Devleti 1935'te resmi olarak İran olarak anılıyordu) Resulzade oldu"("Sukhen" dergisi, Tahran, N-4, 1955).
1910'da Kaçar Eyaleti'nde gerici "Etidaliyyun" ("Liberaller") partisi örgütlendi. Bununla bağlantılı olarak Memmed Emin Resulzade, 1910 yılında Tahran'da "Tangidi-firgyi-etidaliyyun" adında Farsça (Tacik) bir kitap yayınladı. 1911 yılında yazarın Farsça "Saadati-Beşar" adlı kitabı Erdebil'de yayınlandı.
Kaçar Devleti'ndeki devrimci hareketin bazı liderlerinin faaliyetlerinden korkan çarlık hükümeti, önde gelen liderlerinden Memmed Emin Resulzadeh'in ülkeden kovulması için Kaçar şahına baskı yapıyor. Rus çarını endişelendiren şey, devletin modernleştirilmesi ve batı tarzı bir devlete dönüştürülmesi yönündeki talepleriydi. Memmed Emin Resulzade zulümden kaçmak için İstanbul'a göç etti. Osmanlı İmparatorluğu'nun başkentinde (1299-1922), hemşerileri Ali bey Hüseyinzade (1864-1940) ve Ahmed bey Ağaoğlu (1869-1939), Kazanlı Yusif bey Akçura (1876-1935), Ziya Gökalp (1876) ile tanıştı. -1924) ve diğerleri gibi önde gelen bilim adamlarına yakındı. Memmed Emin Resulzade, "Jön Türkler" örgütüne sempati duyuyordu, "Türk Ocağı" cemiyetinde çalışıyordu ve onun ana yayın organı olan ve Kasım 1911'de yayına başlayan "Türk Vatanı" dergisinin aktif yazarlarından biriydi. Bu derginin sayfalarında yayınlanmıştır.Derginin sayfalarında birçok makalesi yayınlanmıştır.Bunlardan "İran Türkleri" (N-4, 1911) yazısı özellikle ilgi çekicidir. Yazar, bu makalesinde Türk okuyucularına Güney Azerbaycan ve Kaçar Devleti'nin genel coğrafyası ve nüfusu hakkında detaylı bilgiler sunmaktadır. "Azerbaycan" terimi yalnızca Aras Nehri'nin güneyindeki bölge anlamına geliyordu. Aynı zamanda Kafkasya'da Kuzey Azerbaycan'ın da var olduğu kaydedildi.Memmed Emin Resulzade, çok daha sonra 13 Ekim 1918'de Bakü'de yayınlanan "Azerbaycan" gazetesinde bu konuya değindi: "Kafkasya hakkında çok az bilgi var. Özellikle Kuzey Azerbaycan, İslam Halifeliğinin merkezi olan İstanbul'da."
Memmed Emin Resulzade İstanbul'dayken, Hemedan'ın Esedabad köyünden önde gelen İslam düşünürü Şeyh Cemaleddin Afgani'nin (1836-1897) "Vahdati-jinsiya philosophie"sini ("Milli Birlik Felsefesi") Farsçadan Türkçeye tercüme etti: "Acı bir hayat" "Yerli halkının hayatından alınmış. eserini yazar (bu eser 1912 yılında Bakü'de basılmıştır).
1913 yılında Romanov Hanedanı'nın (1613-1917) 300. yıl dönümü nedeniyle çıkarılan aftan sonra memleketine dönen Memmed Emin Resulzade, Ekim 1911'de eski patronları Taghi Nagiyev, Memmed Emin Resulzade ve Memmed Emin Resulzade'nin talimatıyla halen İstanbul'daydı. Abbasgulu Kazımzade.Müslüman demokratik "Müsavat" partisine katıldı ve kısa sürede partinin lideri oldu.Bu yıllarda Memmed Emin Resulzade edebiyat ve gazetecilik faaliyetlerine de devam ederek "Yeni Dilbilimciler ve Türkler" makalesini, "Bir Han" adlı kısa öyküyü yazdı. Tebriz'in hayatını anlatan "Dil", "Şalala" dergisinde halka açık bir eylemdir. Son makalesinde Azerbaycan Türkçesinin korunmasını halkının önündeki en önemli sorun olarak gözbebeği olarak gündeme getiriyor.Ayrıca proleter yazar M.Gorki'nin "Anne" adlı eserinin bir bölümünü Azericeye tercüme edip basıyor. Türkçe.
Memmed Emin Resulzade, Ağustos 1915'ten bu yana, aslında gizli faaliyet gösteren "Müsavat" partisinin yayın organı olan "Açık söz" gazetesini çıkarmaktadır.
1917'de Rusya'da Şubat burjuva devrimi gerçekleşti. Küçük ulusların topraklarını işgal eden, silah ve zor kullanarak dünyanın altıncı kısmı haline gelen büyük Rus imparatorluğu çökmeye başladı. Esen özgürlük rüzgârı, sömürge koşullarında inleyen halklarda kendi bağımsız devletlerini kurma isteğini uyandırdı. Aynı yılın Mart ayında "Musavat" faaliyete geçti. Aynı sıralarda Gence'de Nasibbey Yusifbeyli'nin (1881-1920) önderliğinde "Türk Halk-Merkez (Federalist) Partisi" faaliyet göstermeye başladı. Parti, programını halka tanıtmak amacıyla Gence'deki Şah Abbas Camii avlusunda "Yaşasın Demokratik Cumhuriyet", "Yaşasın Azerbaycan'ın özerkliği", "Yaşasın Azerbaycan'ın özerkliği" sloganlarıyla büyük bir miting düzenledi. Yaşasın Türk Halk Merkez Partisi".
Nisan 1917'de Bakü'de Kafkas Müslümanlarının kongresi toplandı. Kongrede Memmed Emin Resulzade'nin önerisi üzerine Rusya'nın federatif bir şekilde örgütlenmesine karar verildi.Bu kongrede "Azerbaycan kayası" yeniden gündeme getirildi. Mayıs ayında Moskova'da Rus Müslümanlarının bir kongresi açıldı. Memmed Emin Resulzade, Rusya'nın federal şekilde kurulmasına ilişkin bir konuşma yaptı. Kurultay, Memmed Emin Resulzade'nin "Türk-Tatar, Türkistan, Kazakistan, Başkıristan ve Azerbaycan-Dağıstan gibi çeşitli özerkliklerden oluşan, gelecekteki Rusya'nın federatif bir şekilde kurulması" yönündeki önerisini oy çokluğuyla kabul etti. O dönemde "Cemaat yönetimi" ve "Nasıl bir yönetim işimize yarar!" Memmed Emin Resulzade'nin Moskova kongresindeki raporu o dönemde Ahmed Salikov'un konuşmasıyla birlikte "Yönetim şekline dair iki görüş" başlığıyla yayımlanmıştı. Aynı ay Memmed Emin Resulzade'nin editörlüğünde "Kardeş Yardım" dergisi yayımlandı. Ne yazık ki derginin tek sayısı yayımlandı.
Haziran 1917'nin ikinci yarısında "Müslüman demokrat" Müsavat Fırkası" ile "Türk Halk Merkez Fırkası" birleşti. "Türk Halk Merkez Partisi", "Musavat" ("Açık Konuşma", N-501, 18.VI.1917) adı altında faaliyet göstermeye başladı. Şubeleri sadece Azerbaycan'ın tüm bölgelerinde değil, aynı zamanda Rusya'nın Astrahan, Stavropol, Kiev, Tiflis, Erivan, Taşkent, Tebriz, Reşt ve İstanbul şehirlerinde de örgütlendi. Memmed Emin Resulzade, kendisini burjuva figürü olarak damgalamaya çalışanlara cevaben, benim yoksulluktan dolayı yüksek öğrenim alamadığım, kendi parasıyla Rusya'da ve Batı Avrupa'da yüksek öğrenim gördüğünü, bunlara ne ad verilir diye yazdı. Bugün kendilerini Bolşevik olarak tanımlayanlar! (Açık Söz, N-549, 24.VIII.1917) Ayrıca "MİR", "MİR-zade", "Milletvekili-zade", "Haman", "Sosyalist" ve "Sosyalist" gibi gizli isimlerinin de bulunduğunu belirtmek gerekir. Böylece süreli basın sayfalarında pek çok imzalı yazı yayımlandı.
Memmed Emin Resulzadeh, 26-31 Ekim 1917 tarihleri arasında Bakü'de 500 temsilcinin katılımıyla görkemli bir şekilde düzenlenen "Türk Halkının Merkez Partisi" Müsavat'ın ilk kongresinde Merkez Komite başkanlığına seçildi. Bu kongre sonrasında halkımızın milli hareketi "Azerbaycan'a özerklik" sloganıyla Bakü'de ve Azerbaycan'ın tüm bölgelerinde genişlemiş ve bu dönem halkımızın tarihine Milli Azerbaycan hareketi olarak girmiştir.
1917 sonbaharında Memmed Emin Resulzadeh, Azerbaycan ve Türkistan'dan Rusya parlamentosuna milletvekili seçildi.
*Gence şehri, tarihçi
Yazı ilk olarak Azerbaycan'da yayın yapan Turkustan.az gazetesinde 12 Aralık 2023 tarihinde yayınlanmıştır.
FACEBOOK YORUMLAR