Türk inancında YADA Taşı
06 Haziran 2024 - 09:50
Zahra HASENOVA,
Bakü Devlet Üniversitesi Filoloji Fakültesi öğrencisidir.
Kutsal taş motifi dünya üzerindeki birçok halkın dini-mitolojik inancında yer almaktadır. Müslümanlar, "Hacerül-esved" dedikleri siyah taşın gökten indirildiğine ve Mekke şehrinde Kabe'nin yakınında bulunduğuna inanıyorlar. Yahudi inanışına göre Kudüs tapınağının üzerinde dünyanın yaratılışına katılan ve "muallaq" adı verilen bir taş bulunmaktadır. Aynı zamanda Hıristiyanlıkta da sihirli bir taş ve onun gücüne olan inanç vardır. Amerika'nın en eski yerli halkı olan Kızılderililer, insanın yaratılışını taşlarla ve ağaçlarla ilişkilendirirler. Malezya, Avusturya ve Afrika topraklarında taşlar bereketin simgesi sayılıyor ve bu inanıştan dolayı tarlalarda çalışırken taşları gömüyorlar. Budizm'de dağ kültünün tanrılaştırılması ve Buda'nın taştaki ayak izlerine tapınma gibi inanışlar bugün Hindistan'da varlığını sürdürmektedir. Bütün bunlardan, taşın, ilkel insan düşüncesinin var olduğu her alanda, farklı formlarda, ancak benzer bir sistemle, ilahi, büyülü gücünü tartışmasız bir şekilde korumayı başardığı sonucu çıkarılabilir.
Türkler için su, yağmur, bitkiler, taşlar, yıldırım ve doğayla ilgili diğer unsurlar her zaman kutsal olmuştur. Eski Türklerin taşlarla yağmur yağdırıp fırtına çağırabildiğine dair ilk yazılı bilgiye Çin kaynaklarında rastlıyoruz. Yada taşı hem su hem de taş kültleriyle ilişkilendirildiğinden dolayı özel bir önem taşıyordu. Bu açıdan bakıldığında anıt taşın tarihi İslam'a kadar değil, çok daha öncesine kadar uzanmaktadır. Taş hakkında doğru bilgileri en son Osmanlı kaynaklarında bulmaktayız, Rus-Osmanlı savaşı sırasında (1768-1774) Türklerin yada taşı kullandığı ve bu taşın son kez kullanıldığı belirtilmektedir.
Yada taşı mucizesini kendi gözleriyle gördüğünü ilk kaydeden büyük Türk bilim adamı Mahmud Kaşgari olmuştur. Yazar, "Divanü diktari it-türkçe" adlı eserinde şöyle yazar: "Uyku bir nevi şamanizmdir, gamlıgdır. Bazı taşlardan (veya taşlardan) yağmur, kar yağar ve rüzgar esiyor. Bu Türkler arasında popüler bir şey. Yağma diyarında bunu gözlerimle gördüm. Yazın orada yangın çıktı. Bu sayede kar yağdı ve büyük Allah'ın izniyle yangın söndürüldü. Sadece Türkler arasında değil tüm dünyada tanınan, bilim dünyasında da yüzyıllar sonra bile büyüklüğünü korumayı başaran bilim adamının söylediklerine inanmamak mümkün değil. Bu, insan zekasının ufkunda anlaşılması zor, ancak gerçek ile mit arasındaki sınırların ne kadar ince olduğunu bir kez daha kanıtlayan inanılmaz gerçeklerden biridir.
Yada taşının fonksiyonları çoktur. Bunlar arasında yıldırımdan korunma özellikle dikkat çekicidir. Mahmud da bunu Kaşgarca sözlüğünde şöyle yazar: kiming bila kaş balas, yaşkin yakmas "kimin kaşı varsa, ona şimşek değmez" (bu taşa eski Türkler tarafından kaş/kaş da denirdi). Yazar, bu kaşın bir beze sarılıp ateşe atılması halinde ne bezin ne de taşın yanacağını veya bir kimse susadığında bu taşı ağzına koyarsa susuzluğunun geçeceğini ekler.
Çok sayıda ve güçlü özelliklere sahip olması nedeniyle farklı Türk boyları onu elde etmek için uzun yıllar mücadele etmiştir. Biraz daha ileri giderek devletlerin kaderini mucizelere bağlarsak, farklı Türk boylarının belirli dönemlerdeki üstünlüğünü, taşa sahip olmanın getirdiği güce bağlayabiliriz. Bunun sadece bir versiyon olduğunu söylemeye gerek yok ve gerçeklikle ilişkisinin dönemin insanları tarafından belirlenip belirlenemeyeceği sorusunu gündeme getiriyor...
Anıt taşı ile ilgili inanışlar, hem orijinal haliyle hem de dönüşüm geçirerek günümüzde çeşitli şekillerde korunmaktadır. Anadolu'nun bazı bölgelerinde "Kovaya Gel" oyunu oynanıyor. Bu oyun sırasında çocuklar şarkılar söyler, yetişkinler Tanrı'ya koç veya koyun kurban ederek yağmur isterler. Gaziantep'te "Gelin ne isterse Allah'tan yağmur dileyin" duasıyla oyuncak bebeklerle oynadılar. Geçtiğimiz yüzyıla kadar aynı oyun Azerbaycan topraklarında, Nahçıvan'da "Çomçakhatun" adı altında oynanıyordu. Azerbaycan Türkleri arasında bununla ilgili bir başka inanış da oldukça ilginçtir. Bunun üzerine molla ve bir grup insan (köylü) yüksek bir yere çıkarlar ve Allah'tan dağın veya tepenin tepesinden yağmur yağdırmasını isterler. Birçok bölgede taşlara da kurbanlar veriliyor. Yüzyıllar önce Alishir Navai, "ona kurban kanı sürülürse yağmur yağar" diyerek taşın kurban gerektirdiğini açıkça göstermişti. Vaat edilen kurbanın verilmemesi halinde kişinin başına çeşitli felaketlerin gelebileceğine inanılır. Azerbaycan'da yaygın olan bir efsaneye göre sarvan, yük taşırken suyu bitince susuzluktan ölmek üzere olan bir dağın yanından geçer. Bu sırada Sarvan, su bulurlarsa develerinden birini kurban edeceğine yemin eder, sonra kaya yarılır, pınar akmaya başlar, herkes doyunca sudan içer ama Sarvan sözüne uymaz, bir biti alıp öldürür ve "bu senin kurbanındır" der. Konuşmasını bitirmeye fırsat bulamadan o ve sürüsü kara taşa dönüştü ve her yöne dağıldı.
Zamanla taş yerini dağ yamacı dediğimiz inanca bıraktı . Bazen namaz sırasında sadece yağmur için değil, hava şartlarına bağlı olarak küçük taşlar toplanıp suya atılırken, bazen de rüzgar, kar, rüzgâr için dualar yapılırdı. Bu ritüeller sırasında duanın gücünü arttırmak istercesine şiirler okunurdu:
Düz zeminler,
Kavun tarlaları.
Yağdır
Düz zeminler ortaya çıksın.
Bugün Azerbaycan topraklarında "Yağiş piri" adı verilen kutsal yerler de bulunmaktadır, örneğin Çetandaş denilen bölgedeki Teyvaz köyünde bulunan yağmur pirlerini örnek verebiliriz. Söz konusu dağ yamacıyla bağlantısı nedeniyle çoğu zaman bu iskeleler bir dağın veya herhangi bir tepenin zirvesinde bulunur. İslam'la gelen inanışa göre bu mabetler, dua eden kişinin sesinin Allah'a daha çabuk ulaşması için yüksek zeminlere inşa edilmişti ama eğer gerçekten İslam diniyle ilişkilendirilen bir gelenekse o zaman en azından diğer kutsal yerler. büyük bir kısmının yüksek bir yerde bulunması gerekir. Bu nedenle iskelelerin bulunduğu bölgenin doğrudan dağın ya da taşın gücüne olan inançtan kaynaklandığını söylemek daha mantıklı olur.
Bütün bu düşüncelerden yola çıkarak Türklerin mitolojik düşünce sisteminde taş kültünün önemli bir yere sahip olduğunu söylemek mümkündür. Bunlar arasında yada taşı farklı inanışlardan dolayı daha özel bir öneme sahiptir.
Not: Makale ilk olarak 4 Haziran 2024 tarihinde turkustan.az sitesinde yayınlanmıştır.
Kutsal taş motifi dünya üzerindeki birçok halkın dini-mitolojik inancında yer almaktadır. Müslümanlar, "Hacerül-esved" dedikleri siyah taşın gökten indirildiğine ve Mekke şehrinde Kabe'nin yakınında bulunduğuna inanıyorlar. Yahudi inanışına göre Kudüs tapınağının üzerinde dünyanın yaratılışına katılan ve "muallaq" adı verilen bir taş bulunmaktadır. Aynı zamanda Hıristiyanlıkta da sihirli bir taş ve onun gücüne olan inanç vardır. Amerika'nın en eski yerli halkı olan Kızılderililer, insanın yaratılışını taşlarla ve ağaçlarla ilişkilendirirler. Malezya, Avusturya ve Afrika topraklarında taşlar bereketin simgesi sayılıyor ve bu inanıştan dolayı tarlalarda çalışırken taşları gömüyorlar. Budizm'de dağ kültünün tanrılaştırılması ve Buda'nın taştaki ayak izlerine tapınma gibi inanışlar bugün Hindistan'da varlığını sürdürmektedir. Bütün bunlardan, taşın, ilkel insan düşüncesinin var olduğu her alanda, farklı formlarda, ancak benzer bir sistemle, ilahi, büyülü gücünü tartışmasız bir şekilde korumayı başardığı sonucu çıkarılabilir.
Türkler için su, yağmur, bitkiler, taşlar, yıldırım ve doğayla ilgili diğer unsurlar her zaman kutsal olmuştur. Eski Türklerin taşlarla yağmur yağdırıp fırtına çağırabildiğine dair ilk yazılı bilgiye Çin kaynaklarında rastlıyoruz. Yada taşı hem su hem de taş kültleriyle ilişkilendirildiğinden dolayı özel bir önem taşıyordu. Bu açıdan bakıldığında anıt taşın tarihi İslam'a kadar değil, çok daha öncesine kadar uzanmaktadır. Taş hakkında doğru bilgileri en son Osmanlı kaynaklarında bulmaktayız, Rus-Osmanlı savaşı sırasında (1768-1774) Türklerin yada taşı kullandığı ve bu taşın son kez kullanıldığı belirtilmektedir.
Yada taşı mucizesini kendi gözleriyle gördüğünü ilk kaydeden büyük Türk bilim adamı Mahmud Kaşgari olmuştur. Yazar, "Divanü diktari it-türkçe" adlı eserinde şöyle yazar: "Uyku bir nevi şamanizmdir, gamlıgdır. Bazı taşlardan (veya taşlardan) yağmur, kar yağar ve rüzgar esiyor. Bu Türkler arasında popüler bir şey. Yağma diyarında bunu gözlerimle gördüm. Yazın orada yangın çıktı. Bu sayede kar yağdı ve büyük Allah'ın izniyle yangın söndürüldü. Sadece Türkler arasında değil tüm dünyada tanınan, bilim dünyasında da yüzyıllar sonra bile büyüklüğünü korumayı başaran bilim adamının söylediklerine inanmamak mümkün değil. Bu, insan zekasının ufkunda anlaşılması zor, ancak gerçek ile mit arasındaki sınırların ne kadar ince olduğunu bir kez daha kanıtlayan inanılmaz gerçeklerden biridir.
Yada taşının fonksiyonları çoktur. Bunlar arasında yıldırımdan korunma özellikle dikkat çekicidir. Mahmud da bunu Kaşgarca sözlüğünde şöyle yazar: kiming bila kaş balas, yaşkin yakmas "kimin kaşı varsa, ona şimşek değmez" (bu taşa eski Türkler tarafından kaş/kaş da denirdi). Yazar, bu kaşın bir beze sarılıp ateşe atılması halinde ne bezin ne de taşın yanacağını veya bir kimse susadığında bu taşı ağzına koyarsa susuzluğunun geçeceğini ekler.
Çok sayıda ve güçlü özelliklere sahip olması nedeniyle farklı Türk boyları onu elde etmek için uzun yıllar mücadele etmiştir. Biraz daha ileri giderek devletlerin kaderini mucizelere bağlarsak, farklı Türk boylarının belirli dönemlerdeki üstünlüğünü, taşa sahip olmanın getirdiği güce bağlayabiliriz. Bunun sadece bir versiyon olduğunu söylemeye gerek yok ve gerçeklikle ilişkisinin dönemin insanları tarafından belirlenip belirlenemeyeceği sorusunu gündeme getiriyor...
Anıt taşı ile ilgili inanışlar, hem orijinal haliyle hem de dönüşüm geçirerek günümüzde çeşitli şekillerde korunmaktadır. Anadolu'nun bazı bölgelerinde "Kovaya Gel" oyunu oynanıyor. Bu oyun sırasında çocuklar şarkılar söyler, yetişkinler Tanrı'ya koç veya koyun kurban ederek yağmur isterler. Gaziantep'te "Gelin ne isterse Allah'tan yağmur dileyin" duasıyla oyuncak bebeklerle oynadılar. Geçtiğimiz yüzyıla kadar aynı oyun Azerbaycan topraklarında, Nahçıvan'da "Çomçakhatun" adı altında oynanıyordu. Azerbaycan Türkleri arasında bununla ilgili bir başka inanış da oldukça ilginçtir. Bunun üzerine molla ve bir grup insan (köylü) yüksek bir yere çıkarlar ve Allah'tan dağın veya tepenin tepesinden yağmur yağdırmasını isterler. Birçok bölgede taşlara da kurbanlar veriliyor. Yüzyıllar önce Alishir Navai, "ona kurban kanı sürülürse yağmur yağar" diyerek taşın kurban gerektirdiğini açıkça göstermişti. Vaat edilen kurbanın verilmemesi halinde kişinin başına çeşitli felaketlerin gelebileceğine inanılır. Azerbaycan'da yaygın olan bir efsaneye göre sarvan, yük taşırken suyu bitince susuzluktan ölmek üzere olan bir dağın yanından geçer. Bu sırada Sarvan, su bulurlarsa develerinden birini kurban edeceğine yemin eder, sonra kaya yarılır, pınar akmaya başlar, herkes doyunca sudan içer ama Sarvan sözüne uymaz, bir biti alıp öldürür ve "bu senin kurbanındır" der. Konuşmasını bitirmeye fırsat bulamadan o ve sürüsü kara taşa dönüştü ve her yöne dağıldı.
Zamanla taş yerini dağ yamacı dediğimiz inanca bıraktı . Bazen namaz sırasında sadece yağmur için değil, hava şartlarına bağlı olarak küçük taşlar toplanıp suya atılırken, bazen de rüzgar, kar, rüzgâr için dualar yapılırdı. Bu ritüeller sırasında duanın gücünü arttırmak istercesine şiirler okunurdu:
Düz zeminler,
Kavun tarlaları.
Yağdır
Düz zeminler ortaya çıksın.
Bugün Azerbaycan topraklarında "Yağiş piri" adı verilen kutsal yerler de bulunmaktadır, örneğin Çetandaş denilen bölgedeki Teyvaz köyünde bulunan yağmur pirlerini örnek verebiliriz. Söz konusu dağ yamacıyla bağlantısı nedeniyle çoğu zaman bu iskeleler bir dağın veya herhangi bir tepenin zirvesinde bulunur. İslam'la gelen inanışa göre bu mabetler, dua eden kişinin sesinin Allah'a daha çabuk ulaşması için yüksek zeminlere inşa edilmişti ama eğer gerçekten İslam diniyle ilişkilendirilen bir gelenekse o zaman en azından diğer kutsal yerler. büyük bir kısmının yüksek bir yerde bulunması gerekir. Bu nedenle iskelelerin bulunduğu bölgenin doğrudan dağın ya da taşın gücüne olan inançtan kaynaklandığını söylemek daha mantıklı olur.
Bütün bu düşüncelerden yola çıkarak Türklerin mitolojik düşünce sisteminde taş kültünün önemli bir yere sahip olduğunu söylemek mümkündür. Bunlar arasında yada taşı farklı inanışlardan dolayı daha özel bir öneme sahiptir.
Not: Makale ilk olarak 4 Haziran 2024 tarihinde turkustan.az sitesinde yayınlanmıştır.
FACEBOOK YORUMLAR