OSMANLIDA SANAYİ YATIRIMLARI

Ömer Aymalı / Tarih Dosyası / Dünya Bülteni

Osmanlı devletinin sanayileşme sürecine ayak uyduramadığı, ekonomik gücünü yitirdiği, Avrupa mallarına bağlı kaldığı, fabrikalaşamadığı ve hatta sık kullanılan bir tabirle ifade edersek bir toplu iğne bile yapamadığı ifade edilir genellikle. Oysa ki 19.yüzyılda Osmanlı’da gerek devlet eliyle gerek özel sektör yatırımları ile bir çok sanayi tesisi, işletmeler kurulmuştu. Avrupalı rakipleri ile rekabet eder durumdaki Osmanlı şirketleri ürettiği malların bir kısmını da Avrupa ülkelerine ihraç etmekteydi.

Osmanlı’da ilk sanayileşme dalgası 1830-1840 yılları arasında devlet eliyle başlamıştı. Yeniçeri ocağının kaldırılıp yerine kurulan ordunun eşya ihtiyacı için ve fes kullanımının yaygınlaşması üzerine ilk makineli fabrikalar kuruldu. 1835 yılında Feshane buna bağlı olarak da İzmit ve İslimiye’deki Çuha fabrikaları bunların başlıcalarıydı. Bu fabrikaların kuruluşu için Avrupa’dan ilk kez makine ithalatı gerçekleştirildi. Yine ayrıca Batıdan sanayi uzmanı ve teknisyenler getirildi. Tanzimat döneminde bu fabrikaların haricinde Zeytinburnu,Hereke dokuma fabrikaları,Tophane,Beykoz İnceköy porselen fabrikaları gibi birçok fabrika kuruldu.

Yıldız Çini Fabrikası

İlk dönem sanayi yatırımlarının ardından Osmanlı devleti, faaliyetlerini artık yerine getiremez duruma gelmiş olan Lonca teşkilatlarını birer sanayi kuruluşu haline getirmek için bir dizi faaliyet içerisine girdi. 1866 yılında Islahı-Sanayi komisyonu kurarak küçük işletmeleri fabrikaya dönüştürülmesi için çalışıldı. 1873 yılında sanayi teşvik amacıyla bir kanun çıkarıldı ve fabrika kuracaklara gümrük ve vergi muafiyeti tanındı,1897 yılında ise yeni tesis kuracaklara 10 sene müddetince vergi muafiyeti getirildi. Bu kararların da teşviki ile Osmanlı devletinde ikinci sanayileşme dalgası özel sektör eliyle başlamış oldu.

Genellikle gayrimüslim ve yabancı girişimcilerin öncü olduğu bu ikinci dalga döneminde ( 1883-1913 ) milli sermaye ile 46 adet, yabancı sermaye ile de 39 adet müessese kuruldu. Bu dönemde kurulan en büyük sanayi işletmeleri pamuklu,yünlü ve ipekli tekstil dallarında iplik,bez ve kumaş fabrikalarıydı. Ayrıca çeşitli gıda maddeleri,yağ ve sabun fabrikaları,çimento ve tuğla üreten imalathane ve fabrikalar ile matbaa,kağıt,içki ve konfeksiyon imalathaneleri ve demir döküm fabrikaları kuruldu.

Osmanlı devletinin sanayiyi geliştirmek için attığı önemli adımlardan biri de sanayi işletmelerine eleman yetiştirmek amacıyla başta İstanbul olmak üzere Edirne,Diyarbakır, Tuna gibi merkezlerde sanayi mektepleri kurması oldu.

Osmanlının son yüzyılındaki önemli sanayi yatırımlarından birkaçı

Hereke Fabrikası

İzmit’te askerin çuha ihtiyacını karşılamak maksadı ile kurulan İzmit Çuha fabrikasını iki Yahudi kardeş olan Ohannes ve Bogas Dadyan inşa etti. Buradan elde ettikleri kar ile de Hereke’de 50 pamuklu ve 25 ipekli canfes tezgâhından oluşan bir fabrika daha kurdular. Fabrika 1845 yılında devlet tarafından satın alınarak Hereke Fabrikası olarak faaliyetine devam etti.

Tophane-i Amire

Devletin ilk sanayi tesisi olan Tophane-i Amire ilk olarak II. Beyazıt zamanında 1505 yılında kurulmuş, Kanuni Sultan Süleyman zamanında yeninden inşa ettirilmişti. Tanzimat devrinde Tophane-i Amire müşirliği emrinde olan harp sanayi Meşrutiyet ile İmalatı Harbiye Müdüriyetine Bağlandı. 1890 yılında bir adet birinci sınıf torpidobot ve üç adet daha küçük gemi 30 Ocak 1890 tarihinde bahriye tersanelerinde denize indirildi. Krupp firmasının sağlayacağı toplar dışındaki topların tamamı Tophanede yapılmaktaydı.

Barut Fabrikası

Harp sanayi için önemli bir kuruluş olan baruthaneler başta İstanbul, Gelibolu, İzmir, Selanik ve Temaşvar’da bulunuyorlardı. Giderek artan ihtiyacı karşılayamayan bu baruthanelere ilave olarak -İstanbul’da daha önce bulunan ancak infilak etmiş olan baruthanenin yerine- Bakırköy Baruthanesi kuruldu.

Cibali Tütün Fabrikası

Osmanlı devleti 1872 yılında iç tütün tekelinin İstanbul’daki imtiyazını yıllığı 3. 500 altına Zarifi ve Hristaki Zoğrafos adlı iki bankere verdi. Fabrika 1884 yılında üretime geçti. Cibali tütün fabrikası bugün de Cibali olarak anılan semtte, Kadir Has Üniversitesinin kampüsünün bulunduğu alanda kurulmuştu.

Feshane

Feshane II. Mahmut döneminde 1833 yılında inşa edildi. 1835 yılında Tunus’tan getirilen 23 fes ustası ile devlet hazinesinden 1, 5 milyon kuruş tahsis edilerek kuruldu. 1843 yılından itibaren ise dokumacılığa da başlandı. 1894ve 1916 yıllarında yenilenerek ülkede kendi alanındaki en büyük tesisi haline getirildi. Fabrikadaki işçi sayısı 250-300 arasında idi.

Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası

19. yy. da dericilik sanayisi alanında atılmış en önemli adım Beykoz’da kurulan deri ve kundura fabrikasıdır. Bu fabrika öncelikle ordu için palaska, kütüklük ve koşum takımları üretmiş, bu girişimlerin devamı olarak fabrika 1816 yılında Beykoz Techizat-ı Askeriye Fabrikasına dönüştürüldü. Fabrikanın ürettiği askeri kundura, çizme, koşum takımı, palaska ve kütükler 1856 Paris fuarında sergilendi.

 Beykoz Kâğıt Fabrikası

Artan kağıt ihtiyacı karşılamak için yapılan bir diğer fabrika da Beykoz kâğıt fabrikasıdır. 1804 yılında ithalatı azaltmak amacıyla kuruldu.

Yedikule İplik Fabrikası

18. yüzyıldan beri İzmir’de oturan bir İngiliz ve Fransız ailesi, İstanbul Yedikule’de bir iplik fabrikası kurmuştu. Aile 1886 yılında fabrika kurma imtiyazını alarak, yaklaşık iki yıl sonra bu fabrikayı kurdu. Fabrika, Bulgaristan, Mısır, Hindistan hatta ABD’ye önemli ihracatlar yaptı. 1902 yılı civarında, İstanbul iplik fabrikasında yaklaşık 300 kişi çalışmakta idi.

Gazhane

Hava gazı ile genel aydınlatmanın yaygınlaşması gaz ihtiyacının da artmasını beraberinde getirmişti. Dolmabahçe Gazhanesi hazine-i hassa denetiminde inşa edildi sonrasında 1874 yılında ise Şehremanetine devredildi.

Osmanlı Kibritleri Fabrikası

28 Ekim 1889 yılında İspiraki Asani’ye verilen yetki ile Küçükçekmece’de kuruldu. Fabrika 1899 yılında günde içinde 7. 200 kutu kibrit bulunan 15 sandık kibrit üretiyordu. 1898 yılında şirketin adı Osmanlı Kibritleri Anonim Şirketi haline geldi. Fabrika yurt dışına ihraç yapabilecek kadar gelişmişti.

Paşabahçe İspermecet Mumu Fabrikası

1850 yıllarında dönemin modasına ayak uydurmak için giderek artan mum kullanımı sonucu yerli üretim için çalışmalara başlandı. İlk kurulan fabrika kısa bir süre sonra üretimine ara verdi. Paşabahçe İspermecet Mumu Fabrikası ise 1896 yılında Nuri Bey adında bir kişinin aracılığı ile bir Fransız sermaye grubu tarafından yeniden açıldı.

Beykoz Cam Fabrikası

Yabancı rekabetinin hemen hemen hiç olmadığı bir alan olan cam eşya ihtiyacını karşılamak amacıyla Beykoz’da kuruldu.

Çiftecevizler Eşyay-ı Züccaciye Fabrikası

On yıllık bir imtiyaz süresi ile kurulan fabrika makine ile gaz lambası, eczacı sürahisi, büyüklü küçüklü kadeh ve kupalar her nevi kandil ve nargile ve gaz lambası, şekerci ve eczacı kavanozu imal etmekteydi.