KAFKAS CEPHESİ
21 Temmuz 2023 - 17:32
KAFKAS CEPHESİ
Hüseyin ALPASLAN
Birinci Dünya Savaşı başlamadan önce Rusya’nın, Kafkasya’da üç Kolordusu (Kars, Tiflis, Viladikafkas) ve bir Atlı Tümeni bulunuyordu. İran Azerbaycan’ında ise bir Avcı Tugayı ile bir Kazak Tümeni vardı. Osmanlı Devleti’nin Kafkas Cephesi’nde bulunan 3’üncü Ordusunda bir Nizamiye ve dört İhtiyat Tümeni bulunuyordu (Bayur, 1991: 352). Osmanlı Devleti’nin Kafkaslarda açacağı cephe, Rus kuvvetlerinin bir kısmını burada tutacağı için Almanya’nın Rusya’ya karşı yürüteceği savaşı kolaylaştıracaktır (Sander, 2008: 368). Almanlar için Osmanlı Devleti’nin Kafkas Cephesi’nde Ruslara karşı vereceği savaş, Rusya’nın Alman Cephesine kuvvet göndermesine engel teşkil edecektir (Görgülü, 2014: 59-60).
Osmanlı Devleti’nin Kafkaslarda amacı; daha önceden kaybedilmiş olan Kars, Ardahan ve Batum’un geri alınması, Kafkas halkını ve Müslümanları Rus egemenliğinden kurtarmak ve Hazar Denizi bölgesinde Orta Asya’da yaşamakta olan Türklerle temas ederek Pan Turancılık planını gerçekleştirmektir (Karal, 2011: 414). Enver Paşa, Kafkas Cephesinin açılmasıyla en büyük hedefi olan Turan’a giden yol üzerinde Orta Asya Türkleri ile Anadolu Türkleri arasındaki bugüne kadar en büyük engel gördüğü Rusya’yı, Alman gücünün de yardımıyla bertaraf edeceğine inanıyor (Yalçın, 2008: 5) ve Orta Asya ile olan maninin ortadan kalkmasıyla Büyük Turan Devleti kurma emeline ulaşmayı iştiyakla arzuluyordu.
Osmanlı İmparatorluğu’nda öğretmen olan ve askerlik görevi içi Kafkas Cephesine gönüllü giden Şevket Süreyya Aydemir o dönemde Turancılık davasına bakışı şöyle anlatır; “Bizim gözümüz dünyanın öbür ucunda, Kafkasya’lar da Türkistan’lar da Çin sınırlarındaydı. Oralara gidecektik. Köylere, avullara, obalara koşacaktık. Elde asa ayakta çarık, sırtta kitap çantalarını Anadolu’ya, Azerbaycan’a, Türkistan’a taşıyacaktık” (Aydemir, 2017: 55).
Rusya’nın Kafkasya’daki amacı ise; Doğu Anadolu’yu istila ederek Akdeniz’e ulaşmak, Karadeniz’den kıyı güzergâhını kullanarak İstanbul’u işgal etmek ve Doğu Anadolu’dan Basra körfezine çıkmaktır. Amaçlarına ulaşmak için Ermeni Komitelerinin Doğu Anadolu topraklarındaki isteklerine karşı birtakım sözler vererek Ermenileri yanlarına çekmeye çalışmışlar ve muvaffak olmuşlardır (Karal, 2011: 415).
Osmanlı Devleti, Birinci Dünya Savaşı başlamadan önce Kafkasya ile ilgili savaş planlarını, Enver Paşa’nın Almanya ile olan yakınlığının neticesinde General Bronsart’tan aldığı yardım neticesinde hazırlamıştır. Amaç, Kars, Ardahan ve Batum’u alarak Orta Asya’nın yolunu açmaktır. Hazırlanan planın Kafkas Cephesini ilgilendiren kısımları şöyledir:
Birinci Plan, Ağustos 1914 tarihinde hazırlanmıştır; 3’üncü Ordu; 9’uncu Kolordu 13’üncü Kolordu, 33’üncü Tümen, 2’nci Nizamiye Süvari Tümeni, İhtiyat Süvari Tümenleri ve Erzurum Kalesi Birlikleri, Rusların Doğu Anadolu’yu işgal ihtimaline karşı bu bölgede konuşlandırılacaktır. Görevleri; sınırları korumak, Rusların ilerlemesine karşı koymak ve Rusların Kafkasya’dan asker çekmelerine karşı taarruz ederek engel olmaktır. Süvariler taarruzla ilgili olarak kullanılacak, Erzurum Kalesi savunulacak, emir alınmadıkça Ruslara saldırılmayacaktır (Eksik, 2018: 26).
İkinci Plan, Eylül 1914 tarihinde hazırlanmıştır; 7’nci Kolordu’nun Kafkasya’da görev yapması kararlaştırılmıştır. 13’üncü Kolordu, Van Jandarma Tümeni ile beraber bölgede organize edeceği aşiretleri alarak Azerbaycan üzerinden Kafkasya’nın güneyine konuşlanacaktır. Toplam yedi Kolordu’nun Kafkasya’da görev alması planlanmıştır. 9’uncu Kolordu, Çoruh Vadisi’nden Ardahan’a doğru, geriye kalan beş Kolordu Batum ve Poti’ye çıkarılarak Kafkasya hâkimiyet altına alınacaktır (Çakmak, 2005: 14-16).
İkinci Planı hazırlayan Hafız Hakkı Paşa ekim ayında bir plan daha hazırlamak istemiştir. Ancak Rusların taarruza geçmesiyle bu plan gerçekleşmemiştir.
İlk Rus saldırılarının ardından Zivin, Doğu Beyazıt ve Diyadin kaybedilmiştir. Osmanlı Ordusu, Birinci ve İkinci Köprü Muharebelerinde Rusları durdurmuştur. Rus saldırılarının moralsizliğini üstünden atan Türk Ordusu, Enver Paşa’nın Kafkasya’yı fethetme planı çerçevesinde; İran ve Karadeniz’den gönderilecek kuvvetlerle, Rus Ordusunun etrafı sarılacak, Teşkilat-ı Mahsusa birlikleri yerli halkı ayaklandıracak ve Ruslar imha edilecektir. Planına sadık kalarak harekete geçen Enver Paşa’nın, 3’üncü Ordu’nun komutanlığını üzerine alarak Ruslara karşı girdiği Sarıkamış Savaşı’nda, 9, 10 ve 11’inci Kolordular büyük kayıplar vermiştir. İstenilen neticeyi elde edemeyen 3’üncü Ordu’nun görevi 1915 yılı boyunca sadece Doğu Anadolu’yu savunmak olmuştur.
Tarihçi-Yazar
[email protected]
Bibliyografya
ATASE (Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi)
AYDEMİR, Şevket Süreyya, (2017) Suyu Arayan Adam, Remzi Kitabevi, İstanbul.
BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi)
BAY, Abdullah, (2015) Birinci Dünya Savaşı’nda Gürcü Lejyonu ve Faaliyetleri, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S.18, s. 79-80, Trabzon.
BAYUR, Yusuf Hikmet, (1991) Türk İnkılabı Tarihi Cilt: III 1914-1918 Genel Savaşı Kısım: I, Türk Tarih Kurumu, İstanbul.
BİLGİN, Mehmet, (2017) Teşkilat-ı Mahsusa’nın Kafkasya Misyonu ve Operasyonları, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
ÇAKMAK Fevzi, (2005) Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi, Genelkurmay Basımevi, Ankara.
EKSİK, Betül, (2018) Siyasi ve Sosyal Açıdan Kafkas Cephesi (1914-1918), Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Sivas, Mart 2018.
GÖRGÜLÜ İsmet, (2014) On Yıllık Harbin Kadrosu 1912-1922 Balkan-Birinci Dünya ve İstiklal Harbi, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
HİÇYILMAZ, Ergun, (2016) Teşkilatı Mahsusa, Kaynak Yayınları, İstanbul.
KARAL, Enver Ziya, (2011) Osmanlı Tarihi IX. Cilt İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı (1908-1918), Türk Tarih Kurumu, Ankara.
ÖZAKINCI, Cengiz, (2009) Türkiye’nin Siyasi İntiharı Yeni-Osmanlı Tuzağı, Otopsi Yayınları, İstanbul.
SANDER, Oral, (2008) Siyasi Tarih İlkçağlardan 1918’e, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara.
ŞİMŞEK, Erdal, (2004) Türkiye’de İstihbaratçılık ve MİT, Kum Saati Yayınları, İstanbul.
TANSU Samih Nafiz, (2016) İki Devrin Perde Arkası, İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul
TETİK, Ahmet, (2018) Teşkilat-ı Mahsusa Tarihi Cilt I: 1914-1916, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul.
YALÇIN, Hatice, (2008) Harp Ceridesi (Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi), Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Tokat.
YÜKSEL Çağdaş, (2019) Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Teşkilat-ı Mahsusa, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, Denizli, Mart 2019.
ZÜRCHER, Erık Jan, (2018) Millî Mücadelede İttihatçılık, İletişim Yayınları, İstanbul.
Hüseyin ALPASLAN
Birinci Dünya Savaşı başlamadan önce Rusya’nın, Kafkasya’da üç Kolordusu (Kars, Tiflis, Viladikafkas) ve bir Atlı Tümeni bulunuyordu. İran Azerbaycan’ında ise bir Avcı Tugayı ile bir Kazak Tümeni vardı. Osmanlı Devleti’nin Kafkas Cephesi’nde bulunan 3’üncü Ordusunda bir Nizamiye ve dört İhtiyat Tümeni bulunuyordu (Bayur, 1991: 352). Osmanlı Devleti’nin Kafkaslarda açacağı cephe, Rus kuvvetlerinin bir kısmını burada tutacağı için Almanya’nın Rusya’ya karşı yürüteceği savaşı kolaylaştıracaktır (Sander, 2008: 368). Almanlar için Osmanlı Devleti’nin Kafkas Cephesi’nde Ruslara karşı vereceği savaş, Rusya’nın Alman Cephesine kuvvet göndermesine engel teşkil edecektir (Görgülü, 2014: 59-60).
Osmanlı Devleti’nin Kafkaslarda amacı; daha önceden kaybedilmiş olan Kars, Ardahan ve Batum’un geri alınması, Kafkas halkını ve Müslümanları Rus egemenliğinden kurtarmak ve Hazar Denizi bölgesinde Orta Asya’da yaşamakta olan Türklerle temas ederek Pan Turancılık planını gerçekleştirmektir (Karal, 2011: 414). Enver Paşa, Kafkas Cephesinin açılmasıyla en büyük hedefi olan Turan’a giden yol üzerinde Orta Asya Türkleri ile Anadolu Türkleri arasındaki bugüne kadar en büyük engel gördüğü Rusya’yı, Alman gücünün de yardımıyla bertaraf edeceğine inanıyor (Yalçın, 2008: 5) ve Orta Asya ile olan maninin ortadan kalkmasıyla Büyük Turan Devleti kurma emeline ulaşmayı iştiyakla arzuluyordu.
Osmanlı İmparatorluğu’nda öğretmen olan ve askerlik görevi içi Kafkas Cephesine gönüllü giden Şevket Süreyya Aydemir o dönemde Turancılık davasına bakışı şöyle anlatır; “Bizim gözümüz dünyanın öbür ucunda, Kafkasya’lar da Türkistan’lar da Çin sınırlarındaydı. Oralara gidecektik. Köylere, avullara, obalara koşacaktık. Elde asa ayakta çarık, sırtta kitap çantalarını Anadolu’ya, Azerbaycan’a, Türkistan’a taşıyacaktık” (Aydemir, 2017: 55).
Rusya’nın Kafkasya’daki amacı ise; Doğu Anadolu’yu istila ederek Akdeniz’e ulaşmak, Karadeniz’den kıyı güzergâhını kullanarak İstanbul’u işgal etmek ve Doğu Anadolu’dan Basra körfezine çıkmaktır. Amaçlarına ulaşmak için Ermeni Komitelerinin Doğu Anadolu topraklarındaki isteklerine karşı birtakım sözler vererek Ermenileri yanlarına çekmeye çalışmışlar ve muvaffak olmuşlardır (Karal, 2011: 415).
Osmanlı Devleti, Birinci Dünya Savaşı başlamadan önce Kafkasya ile ilgili savaş planlarını, Enver Paşa’nın Almanya ile olan yakınlığının neticesinde General Bronsart’tan aldığı yardım neticesinde hazırlamıştır. Amaç, Kars, Ardahan ve Batum’u alarak Orta Asya’nın yolunu açmaktır. Hazırlanan planın Kafkas Cephesini ilgilendiren kısımları şöyledir:
Birinci Plan, Ağustos 1914 tarihinde hazırlanmıştır; 3’üncü Ordu; 9’uncu Kolordu 13’üncü Kolordu, 33’üncü Tümen, 2’nci Nizamiye Süvari Tümeni, İhtiyat Süvari Tümenleri ve Erzurum Kalesi Birlikleri, Rusların Doğu Anadolu’yu işgal ihtimaline karşı bu bölgede konuşlandırılacaktır. Görevleri; sınırları korumak, Rusların ilerlemesine karşı koymak ve Rusların Kafkasya’dan asker çekmelerine karşı taarruz ederek engel olmaktır. Süvariler taarruzla ilgili olarak kullanılacak, Erzurum Kalesi savunulacak, emir alınmadıkça Ruslara saldırılmayacaktır (Eksik, 2018: 26).
İkinci Plan, Eylül 1914 tarihinde hazırlanmıştır; 7’nci Kolordu’nun Kafkasya’da görev yapması kararlaştırılmıştır. 13’üncü Kolordu, Van Jandarma Tümeni ile beraber bölgede organize edeceği aşiretleri alarak Azerbaycan üzerinden Kafkasya’nın güneyine konuşlanacaktır. Toplam yedi Kolordu’nun Kafkasya’da görev alması planlanmıştır. 9’uncu Kolordu, Çoruh Vadisi’nden Ardahan’a doğru, geriye kalan beş Kolordu Batum ve Poti’ye çıkarılarak Kafkasya hâkimiyet altına alınacaktır (Çakmak, 2005: 14-16).
İkinci Planı hazırlayan Hafız Hakkı Paşa ekim ayında bir plan daha hazırlamak istemiştir. Ancak Rusların taarruza geçmesiyle bu plan gerçekleşmemiştir.
İlk Rus saldırılarının ardından Zivin, Doğu Beyazıt ve Diyadin kaybedilmiştir. Osmanlı Ordusu, Birinci ve İkinci Köprü Muharebelerinde Rusları durdurmuştur. Rus saldırılarının moralsizliğini üstünden atan Türk Ordusu, Enver Paşa’nın Kafkasya’yı fethetme planı çerçevesinde; İran ve Karadeniz’den gönderilecek kuvvetlerle, Rus Ordusunun etrafı sarılacak, Teşkilat-ı Mahsusa birlikleri yerli halkı ayaklandıracak ve Ruslar imha edilecektir. Planına sadık kalarak harekete geçen Enver Paşa’nın, 3’üncü Ordu’nun komutanlığını üzerine alarak Ruslara karşı girdiği Sarıkamış Savaşı’nda, 9, 10 ve 11’inci Kolordular büyük kayıplar vermiştir. İstenilen neticeyi elde edemeyen 3’üncü Ordu’nun görevi 1915 yılı boyunca sadece Doğu Anadolu’yu savunmak olmuştur.
Tarihçi-Yazar
[email protected]
Bibliyografya
ATASE (Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi)
AYDEMİR, Şevket Süreyya, (2017) Suyu Arayan Adam, Remzi Kitabevi, İstanbul.
BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi)
BAY, Abdullah, (2015) Birinci Dünya Savaşı’nda Gürcü Lejyonu ve Faaliyetleri, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S.18, s. 79-80, Trabzon.
BAYUR, Yusuf Hikmet, (1991) Türk İnkılabı Tarihi Cilt: III 1914-1918 Genel Savaşı Kısım: I, Türk Tarih Kurumu, İstanbul.
BİLGİN, Mehmet, (2017) Teşkilat-ı Mahsusa’nın Kafkasya Misyonu ve Operasyonları, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
ÇAKMAK Fevzi, (2005) Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi, Genelkurmay Basımevi, Ankara.
EKSİK, Betül, (2018) Siyasi ve Sosyal Açıdan Kafkas Cephesi (1914-1918), Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Sivas, Mart 2018.
GÖRGÜLÜ İsmet, (2014) On Yıllık Harbin Kadrosu 1912-1922 Balkan-Birinci Dünya ve İstiklal Harbi, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
HİÇYILMAZ, Ergun, (2016) Teşkilatı Mahsusa, Kaynak Yayınları, İstanbul.
KARAL, Enver Ziya, (2011) Osmanlı Tarihi IX. Cilt İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı (1908-1918), Türk Tarih Kurumu, Ankara.
ÖZAKINCI, Cengiz, (2009) Türkiye’nin Siyasi İntiharı Yeni-Osmanlı Tuzağı, Otopsi Yayınları, İstanbul.
SANDER, Oral, (2008) Siyasi Tarih İlkçağlardan 1918’e, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara.
ŞİMŞEK, Erdal, (2004) Türkiye’de İstihbaratçılık ve MİT, Kum Saati Yayınları, İstanbul.
TANSU Samih Nafiz, (2016) İki Devrin Perde Arkası, İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul
TETİK, Ahmet, (2018) Teşkilat-ı Mahsusa Tarihi Cilt I: 1914-1916, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul.
YALÇIN, Hatice, (2008) Harp Ceridesi (Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi), Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Tokat.
YÜKSEL Çağdaş, (2019) Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Teşkilat-ı Mahsusa, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, Denizli, Mart 2019.
ZÜRCHER, Erık Jan, (2018) Millî Mücadelede İttihatçılık, İletişim Yayınları, İstanbul.
FACEBOOK YORUMLAR