Güneybatı Kafkas Türk Cumhuriyeti

Ömer Aymalı / Dünya Bülteni / Tarih Dosyası

30 Ekim 1918 tarihinde Osmanlı devleti İtilaf devletleri ile Mondros Ateşkes antlaşmasını imzalamıştı. Ateşkes antlaşması sonrasında Osmanlı ordularının terhis edilmesi ülke topraklarını işgale açık hale getirince halk kendi örgütlenmelerini kurmuştu. Yerel ölçekteki kongreler yoluyla örgütlenen halk Trakya ve Anadolu’da birçok yerel iktidar oluşturmuştu. Bu iktidarlardan biri de Evliye-i Selase adıyla bilinen Kars,Ardahan ve Batum’da  kurulmuştu. 

Osmanlı devletinin Mondros mütarekesi gereğince  23 Kasım 1918’de Batı Kafkasya’dan çekilmeye başlaması bölgede idari,siyasi ve askeri bir boşluğun doğmasına sebep oluyordu. Bu gelişme ise bölgeyi  Ermeni işgaline açık hale getirecekti. İşte bu şartlar altında bölge halkı Kepenekçi Emin Ağa ve Pirglu Fahrettin Bey başkanlığında Milli İslam Şurası adıyla örgütlendiler. Osmanlı ordularının bölgeden çekilmeye başladığı 14 Kasım günü ise Kars İslam Şurası Osmanlı yönetiminden idareyi geçici olarak üzerine aldı ve Milli İslam Şurası Merkezi Umumisi adıyla bir  bölgede bir hükümet kurdu. 1919’un Ocak ayından itibaren ise diğer Kafkas şura’ların(Ahıska ve Aras Türk Hükümetleri )  birleştirilmesi ve tek bir birlik oluşturulması için çalışmalar yapıldı. 

Bu çalışmaların sonucunda tüm Güneybatı Kafkasya’yı kapsayacak bir parlamento oluşturmak ve yeni yönetimi belirlemek için seçimler yapıldı. Bu gelişmelerin ardından  17-18 Ocak 1919 tarihinde Güneybatı Kafkasya’dan gelen  131 temsilcinin katıldığı Kars İslam Şurası  toplandı.  Kars’taki şu’rada hükümetin adı Cenubi Garbi Kafkas Hükümeti Muvakkate-i Milliyesi’ olarak değiştirdi. Yeni hükümetin başkanlığına ise  Cihangirzade İbrahim Bey getirildi. 18 maddeden oluşan bir anayasa belirleyen hükümet kısa sürede devletleşerek seçimle oluşan 131 üyeli bir meclis kurdu.  25 Mart 1919’da ise Cumhuriyet rejimini benimseyerek Cenubî Garbi Kafkas Hükümet-i Cumhuriyesi adını aldı. Kars’ın dışında Artvin, Ardahan, Batum, Gümrü, Sarıkamış, Nahcivan ve Ordubadı içine alan bu cumhuriyet bu toprakların gördüğü ilk cumhuriyet rejimi olarak  tarihe geçti. 

Cenubi Garbi Kafkas  Hükümeti Cumhuriyetinin kabul  ettiği 18  maddelik Teşkilatı Esasiye Kanunu ise aynı zamanda Türkiye’nin ilk demokratik, sivil  anayasası olma özelliğini taşıyordu. Anayasada, 18 yaşını dolduran her vatandaşa kadın erkek ayrımı  yapmadan seçme ve seçilme hakkı tanınırken, azınlıkların hürriyetlerinin korunacağı ifade ediliyordu. Müslümanlar arasındaki mezhep farklılıklarına da hürmet edileceği Anayasada vurgulanmıştı. Anayasanın bir başka özelliği ise Osmanlı devleti için Türkiye tabirini kullanmış olmasıydı. Kırmızı ve yeşil üzerine konumlanmış ayyıldızlı bir bayrağı kabul eden Cenubi Garbi Kafkas  Hükümeti Cumhuriyeti para birimini kuruş ve lira,Resmi dili ise Türkçe olarak kabul etmişti. 

Mart ayından itibaren müstakil bir devlet olarak hareket eden hükümet başka devletler tarafından da tanınmak amacıyla faaliyetlere de girişti. Gürcistan ve Azerbaycan hükümetleri ile diplomatik ilişkiler kuran hükümet Azerbaycan Müsavat hükümeti tarafından tanındı. Tanınma çabalarından dikkat çekici olanlarından biri ise Japon imparatoruna gönderilen şu mektuptu :  “ Haşmetli Japon İmparatoru hazretlerine, Tokyo-Japonya, Asya Asyalılarındır davasının alemdarı sıfatı ile size müracaat ederiz ki, Kars İslam Şurası hükümetinin mevcudiyet-i siyasiyyesinin tanınmasında müzaharatinize mazhariyeti bir Asyalı olarak rica ederiz.” 

Tüm bu çabalar karşın  Cenubi Garbi Kafkas  Hükümeti Cumhuriyetinin ömrü uzun olmadı. Bölgede bulunan İngilizler yerel hükümetin faaliyetlerine bir süre izin verseler de 13 Nisan 1919’da Kars’ı işgal ederek hükümeti devirdiler. Yönetimi ele geçiren İngilizler hükümet  üyelerini tutuklayarak önce Batum’a sonrada da Malta adasına sürgüne gönderdiler. 

Kaynaklar :

Ender Gökdemir, Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti

Bülent Tanör,  Türkiye’de Yerel  Kongre İktidarları