Geçmişten bugüne kâğıdın öyküsü

R. Rüveyda Okumuş

Tarih boyunca insanlar üzerine yazı yazabileceği nesnelere ihtiyaç duymuş kemikler, ağaç kabukları, ipekli kumaşlar gibi çeşitli malzemeler kullanmışlardır. Zaman içinde en çok istifade edilen malzemeler ise kil tabletler, papirüs ve parşömenler olmuş, nihayetinde kâğıt ortaya çıkmıştır.

Dijitalleşen dünyada hâlâ önemini koruyan kâğıdın, icadı ve bugüne kadar ulaşan binlerce yıllık serüvenine Kâğıt Kitabı’nda ışık tutuluyor. Türkçe, İngilizce ve Arapça olarak üç dilde neşredilen ve prestij eser olarak özel kutusunda sunulan Kâğıt Kitabı, okuru insanlık tarihine “kâğıt” odağında bakmaya davet ediyor.

Kitapta geleneksel yöntemlerle Mısır’da üretilmiş papirüsten, Nepal’de yine geleneksel yöntemlerle el yapımı olarak defne ağacından üretilmiş ve doğal boya ile renklendirilmiş aharlı kâğıt örneği, Kore’de üretilen, çay ile renklendirilmiş, nohûdî renkli aharlı kâğıt ve paçavra hammaddesinden İstanbul’da üretilmiş el yapımı kâğıt örneklerine kadar pek çok kâğıt çeşidini deneyimleme imkânı da sunuluyor.

Kelime olarak kâğıt, Orta Asya’daki çeşitli Türk lehçelerinde ağaç kabuğu anlamına gelen kagat, kagas, kagaz, kağaz gibi sözcüklerin değişmesi ve dönüşmesi ile ortaya çıkmıştır.

KAĞIDIN İCADI

Selülozik bitkisel liflerden elde edilen ilk kâğıdın MS 105 yılında Çin’in Leiyang kentinde saray görevlisi Ts’ai Lun tarafından üretildiği kabul ediliyor. Ts’ai Lun ağaç kabuklarını uzun süre kaynatıp bir havan içinde döverek ortaya çıkardığı hamuru, kumaştan bir süzgeç üzerine yayarak suyu süzüldükten sonra, kalan tabakayı güneşte kurutmak suretiyle ilk defa el yapımı kâğıt elde etti. MS 150’de ise Tso Tzu-yi tarafından üretim metotları geliştirildi.

Kâğıt yapımı uzun süre Çinliler tarafından bir sır olarak saklandı. Böylece kâğıt yüzyıllar boyu Çin’de kalmış, sonra yavaş yavaş tüccarların da yardımıyla Asya’nın geri kalanına yayılmıştı. İlk kez Çin’de bulunan kâğıt, buradan Japonya’ya, oradan da Orta Asya ve Orta Doğu yolu ile zamanla Avrupa’ya ulaştı.

Kâğıt üretiminin gelişmesi ve yaygınlaşması sonucunda MS 300’lerde kâğıt, yazı malzemesi olarak tahta, bambu ve ipeğin yerini almaya başladı.

751 yılında Talas Savaşı’nda esir düşen Çinli kâğıt ustalarının eliyle Semerkant’ta kâğıt üretimi gerçekleşti. Kâğıt Semerkant’ın ardından Ortadoğu’da ve Mısır’da bol miktarda üretilmeye başlanmasıyla yaygınlaştı ve gündelik yaşamın bir parçası haline geldi. Müslümanlar kâğıt yapımı için hammadde olarak kenevir ve keten kullandı.

AVRUPA’DA KAĞIT

Avrupa’da kâğıt üretimi ilk olarak 11. yüzyılda Endülüs Emevileri aracılığıyla İspanya’da başladı. Venedik ve Cenova limanları başta olmak üzere ticaret yollarıyla yaygınlaşan kâğıt İtalya’da üretilerek Avrupa’nın tamamına yayıldı. Kâğıdın Avrupa’da yayılması, matbaada kâğıdın kullanılabilmesine zemin hazırlamış ve kâğıttan üretilen kitapların ortaya çıkmasını sağlamıştır.

Avrupa’da kurulan ilk kâğıt imalathânesi İtalya’nın Fabriano kentindedir. Fabriano’da üretilen kâğıtların taklitlerine karşı bir çözüm aranmış ve her kâğıt üreticisinin bir nevi imzası olan filigran 1280 yılından itibaren bu amaç için kullanılmıştır.

Kâğıt yapımı bir yandan Avrupa’da yayılırken öte yandan kâğıthanelerdeki üretim yöntemleri 14. ve 19. yüzyıllar arasındaki dönemde büyük bir değişikliğe uğramadan sürmüştür.

Eski çağlardan itibaren papirüs rulolar şeklinde olan kitaplar daha sonra parşömen üzerine elle yazılması ve kopyalanması nedeniyle çok az sayıda üretilmekte ve son derece pahalıya satılmaktaydı. Papirüs ve parşömenin yerini kâğıdın alması durumu pek fazla değiştirmedi.

KAĞITTAN MATBAAYA

Johannes Gutenberg’in 1455’te Almanya’da metal harflerle basma tekniğini bulması ve bunu matbaa makinesinde kullanması kitaplara dolayısıyla da kâğıda olan talebi arttırmıştır. 15. yüzyılın ikinci yarısında Avrupa’da ortaya çıkan matbaacılık 16. yüzyılda yayılma göstermiştir. Matbaanın bulunuşu ve hızla yayılması kâğıt tüketimini de aynı oranda tetiklemiş ve 18. yüzyıla gelindiğinde fabrika niteliğinde büyük üretim tesisleri kurulmasını da beraberinde getirmiştir. Ayrıca farklı ham madde arayışlarına gidildi ve ağaçlardan elde edilen selüloz kâğıt yapımı için gündeme geldi.

İlk Türk matbaasının 1727’de İbrahim Müteferrika tarafından kurulmasından sonra artan kâğıt ihtiyacını karşılamak amacıyla kendisi bir kâğıthanenin tesisi de için girişimde bulunmuştur. Bunun üzerine 1476 yılında Yalova’da bir kâğıthanesi kurulmuş ve 18. yüzyıla kadar faaliyete devam etmiştir. 1804 yılında Sultan III. Selim’in isteğiyle Beykoz’daki Hünkâr iskelesi yakınlarında de yeni bir kâğıthane tesis edilmiştir. Beykoz Kâğıthanesi’nde üretilen kâğıtların üzerinde “İstanbul” filigranı, kuruluş tarihi ve işletme yılı bulunuyordu. Osmanlı döneminde devlet destekli olarak kâğıt üretimi yapılmakta beraber kullanılan kâğıdın önemli bir bölümü Avrupa’dan ithal ediliyordu.

Cumhuriyet dönemine gelindiğinde etüt ve projeleri kâğıt mühendisi Mehmet Ali Kâğıtçı tarafından hazırlanan ilk kâğıt ve karton fabrikasının temeli 1934 yılında İzmit’te atıldı. Almanya’da ve Fransa’da kâğıtçılık eğitimi gören Mehmet Ali Kâğıtçı, Türkiye’de kâğıt sanayinin kurulmasında büyük katkı sundu. 1934’te İzmit Kâğıt ve Karton Fabrikası Müdürü olarak Sümerbank’ta görev aldı ve 1936’da ilk defa üretilen kâğıtların filigranlarının tasarımını yaptı. Kâğıt fabrikası 1955 yılında Türkiye Selüloz ve Kâğıt Fabrikaları İşletmesi (SEKA) adını aldı.

Kâğıdın mucidi Çinli Ts’ai Lun’dan günümüzde kâğıt yapım tekniğinin çok fazla değişmediği söylenebilir. Binlerce yıldır hem bilginin muhafızı hem de aktarıcısı olma misyonunu devam ettiren kâğıdın icadı, gerek el yapımı gerek endüstriyel türlü yöntemlerle üretimi ve daha fazlası özenle hazırlanmış Kâğıt Kitabı’nda okurlara sunuluyor.

Yazı ilk olarak 16/07/2023 Pazar günü https://www.yenisafak.com/hayat/gecmisten-bugune-kagidin-oykusu-4545423 sitesinde yayınlanmıştır.