COSHGUN RUSTEMOV: Kremlin gizli kalmış mimarı azeri türk oğlu Aliş Bey Keremli

Kremlin gizli kalmış mimarı azeri türk oğlu Aliş Bey keremli

1367 yılı Ocak ayının 5-de, serin ve çisginli bir günde, sabah erken Şamahı'ya eğin-başlarına uzun gri kürkler, siyah Kürk Kepler, ayaklarına kırmızı uzunboğazlar giyinmiş on süvari ve arkalarına hediye tayları yüklenmiş xınayı renkli yedi kır ata Şirvanşahlar sarayının doğu baş Kapısı'ndan avluya girdi. Yolcular Moskova büyük Knyazı Dmitriy Ivanoviçin yazılı ərzini getirmiş, taylardakı armağan gibi samur derileri, ünlü Vladimir montları, Çek billur güldanları ve çini tabak dəstləriylə hükümdarı şərəfləndirmişdilər. Rusya sarayından devlet karetası ile teşrif buyurmuş boyar IABaratınski Kazaklara özgü bir çılğınlıqla getirdiği mektubun içeriğiyle Başkanı'nı bilgiləndirməyə başladı. Rus kervanıyla beraber gelmiş şahlığın Moskova knyazlığındakı Büyükelçisi Gafur bey çevirmen işini görüyordu. Şirvanşahlar diyarının ve tamam Azerbaycan'ın yüksek mimarı ve baş inşaatçısı gibi ünlü olan Elis Sübhan oğlu keremli Şirvani Moskova'ya dev bir inşaat yapımına çağırılırdı. Önce Şeyh Ibrahim sevgili sanatkârı bırakmak istemiyordu, ama onun kişisel güvenliğine yazılı knyaz garantisini ve mimarın kendi rıza ovqatını dikkate alarak düzenlemeler verdi. Ziyaret hayır duasını almış tanınmış sanatçı yola hazırlandı. Mimar Elis bey Yakın Doğuda, Kafkasya'da, Farsıstanda, Hindistan'da ve tabii ki, öz Azerbaycanında tanınmıştı. Mimar Şam'ın Bağlar nahiyyəsində üç muhteşem dördmərtəbə bina, Dicle nehrinin üzerinde köprü inşa etmiştir! Bilmelisiniz ki, o köprü beştağlıdır. Aliş Bey Gürcü kenti Msxetada knyaz Dodianın sarayının, Tebriz'de Kerim ağa medresesinin, Kırım'daki Baxçasaray mülkünün de mimarı olmuştur. Onun projesi ile Şiraz'da seksen odalı dev kervansaray, Şirvanşahlar'ın baş şehri Şamahı'ya ise şehre giriş köprüsü inşa edilmiştir. Aynı ayın 10 Rus elçileri ve mimar Elis keremli Moskova'ya yola düştüler. Söz konusu yılda Nevruz, bir hafta kalmış knyaz Dmitriy Donskoyla baş mimar arasında anlaşma imzalandı. Belgeye göre, işçi gücüne, finansal imkanına, toprak değişimlerine sınır konulmaz, nəzarətlər, teftişler ve baş mimar projesine değişiklik istisna değildir, ona tam serbestlik ve boyar varamı (status) veriliyordu. Bu büyük inşaat hedefi dört yıl sona çatmalıydı. Moskova nehri ve onun kolu Yauza nehrinin dört yandan qucduğu adada iç şehir, onun kulelerle, burçlarla, darvazalarla oymaqlanmış surlar tikiləsiydi. Nihayet, Mart ayının 25-de hayır haberler ("Blaqiye Vesti", yani Meryem annenin Kutsal Ruh'tan-Allah'tan lütfələnməsi Zamanı, Ruslar buna "Blaqoveşşensk" de diyorlar) günü inşaat bünövrələrinə ilk freze siyah taşlar konuldu. Iç ve dış kale duvarları önceleri ağaç ve gilmöhrədən inşa edildiğinden, mimarın emriyle sökdürülmüşdü. Mimar Elis bey Rusya'da ilk kez Malaya çiğ yumurtanın beyazını katmakla herkesi şaşırttı. Bir yıl devirmiş artık bürclü surlar, 5 kule ve altlarındaki 5 kapı hasilə geldi. Elis beye kadar ağaç ve gilmöhrədən dikilmiş duvarların önünde kazılan, içerisine su dökülen derin hendekler toprak ve taşlarla doldurularak sıkıca perçinlenmiş, yeni projeye uyuşmayan ilave olarak iptal edilmişti. Dış duvarların üst kısımları dik dirsəkşəkilli çıxıntılarla haşiyələnmişdi ki, bu da onların görüntüsünü, azametini kat kat artırıyordu. Kale duvarlarının genel uzunluğu 3,4 Minar (kilometre), kalınlığı 1,2 arşın, yüksekliği 5,7 arşındı. Iş başlanırken inşaat çevresi tahta hasar alınmıştı ki, hedefe toz toprak düşmesin, seyrçi nüfus işçilerin diqqətii alıkoymasın. Tikintini hasar alma Rus coğrafyasında yenilikdi.

1500 kişilik iş gücü hedeften dışında rahat ve ısıtılmış köşklərdə yaşıyor, günde iki kez sıcak xörəklə sağlanır, onlara haftada bir gün dinlenme veriliyordu. Aşçılar genç kadın ve qızlardı. Elis bey işçileri yüz on binlik şehrin en yoksul ailelerinden seçip almıştı. Üyeler ayda bir onluk altın para alıyorlardı. Maaşlar zamanında ödənilirdi. Ödemede ödül ve başka şirnikləndirici yardımlar uygulanıyordu. Ücretsiz kahvaltı ve akşam yemekleri herkesin ovqatını durultmuşdu. Söz konusu maaşlar o zamanlar için büyük tutardı. Inşaat sahasında bir yılın sonuçlarına göre, bir kere olsun emek kavgası düşmemişti, disiplin üst düzeyde karar tutmuştu. Elis bey herkese söz vermişti ki, iş bitenden sonra tüm köşkler içindeki əmlakıyla birlikte orada yaşayanlara bağışlanacak. Moskvalılar onu delicesine sevirdilər. Çünkü aslında Şehir halkı tikintidən geçiniyordu. Cemaat inşaat sahasında "keremli sırası" ("Keremlinskiy ryad") diyordu. Kulelere isim verilirken bile manzara oluştu baş kule Spassk (Spas), diğerleri Troitsa, Nikola, Borovitsa ve E keremli olarak tarihe düştü. Beşinci kule Azertürk üstadın kızgın itirazlarına rağmen, yapı ve günlük, yani büyük knyazın sarayında onu gölge gibi izleyen, yerlimizlə məhrəmanə geçinen, mimara karşı muhabbet ve rağbet duygularını gizlemeyen, her gün onunla öpüştü-buluşan Dmitriy Ivanoviçin ablası kızı 16 yaşındaki Anna xanımqızın dayısına yakarışları ve işçi birləycin (kollektivin) oybirliği olumlu raporu sonucunda böyle adlanmıştır, belgelerde soydaşımız ölümsüzlüğü getirmiştir. Sonraları 1556 yılının Ağustos çar IV Ivan Qroznıy Kazan şehrini işgal ettikten sonra özel fermanla paxılcasına keremli kulesini "Vodovzvod" a çevirdi. Ne yazık ki, son yüzyılın astanasınadək resmi belgeler, rusiyalılar, dünya kamuoyu, moskvalılar, gezginler, iç konuklar, genellikle, kuleyi, genellikle, tüm unsurlarıyla birlikte bu ötülməz sanat abidesini, inşaatçılık tapınağını kah "keremli", kâh "Kremalı", kah kısaca "Kremlin" diye yâd ediyorlardı. Böylece, "Kremlin" adı tam sabitləşdi. Büyük mimar kendi projesine göre kapanmış kuleli-bürclü dış kale duvarların 175 hektarlık avlusunda knyazlara sarayı, kilise, toplantı yeri, boyarların ve kilise adamlarının yerleşim binalarını, yardımcı yapıları da yarattı. Sadece Yauza çayınacan ve Moskova nehrinin altından geçmekle üç yönde sivil-askeri soncar (stratejik) değeri olan gizemli yeraltı yollar kalıyordu. 1371 yılının kışında duvarları freze siyah taşla örülmüş yarımdairə kömbəşəkilli alt yollar üstadın dilinde sıkça kullandığı azer-Türkçeden gelen "kat kömbə" (sonradan dünya dillerine geçmiş "katakomba") denilen yeraltı dolambaclar alemi de sona erdi. Kat kömbələrin ortasında şehir sularının, Kremlin atıklarının akıp nehirlere dökülmesi için bir arşın genişliğinde ark yerleri döşenmiş, çeşitli amaçlı odalar, depolar, kahılar, mehrabşəkilli daldanacaqlar inşa edilmiştir. Düzgün dört yıl ötəndən sonra Mart ayınnın 25 Hayır haber günü büyük yapının törenle açılışı oldu. Büyük knyaz Dmitriy İvanoviç de, moskvalılar da, hatta kin-küdurətli boyarlar da davet edilmiş dış nümayəndəliklərindən gelmiş çeşitli konuklar da heyrətlərindən donup kalmışlardı. En çok sevinen Anna xanımdı. O, Elis beye qısıla-qısıla sevinç yaşlarını geçemiyordu. Elis Bey dört yıl zarfında Şamahı'ya ailesini toplam bir kez yoxlamışdı. Büyük Knyazla anlaşmada karara alındı ​​ki, mimar vatana dönüyor, yaz biten gün Moskova'ya gelir, ona ait çalışma hakkını alır ve onun şerefine verilecek törenle yemekte yer alıyor. Elis bey Şirvan gitti. Yayın ilk gününde Moskova-Smolensk yolunun 9 minarında, şimdiki Volokolamsk baş yolunun başlangıcında, soldaki geniş orman talasında büyük sənətkarımızın vatana qaytıma-veda meclisi açıldı. Aydınlaşdı ki, Dmitriy İvanoviç "hasta" olduğu için yer etməycək. Çarpıcı görünse de çoğu boyarlar, büyük knyazın aşçılar takımı ve saray müzisyenleri burdaydı. Elis Bey'in sağ tarafında oturan Anna xanımqız tatlı qəhqəhələri ile meclisi neşeli keyifdir getiriyordu. Tatlı şarabın leziz et xörəklərinin, çeşitli qəlyanaltıların u şevkinden mest olmuş meclis ehli xumarlıq ve sarhoşluk allahı Baruxun emrindeki geçince, Azeri Türk mimar öncülümüzün ilkinlik kudreti sır olarak kalsın diye, 1371 yılının haziran ayının 22-de ikindi vakti bir kazak atamanı xaincəsinə arkadan kılıçla güçlü darbe indirerek, soydaşımızın başını bedeninden ayırdı. İşte orada defnedilen mimarın mezarına kulluktan usanmayan Anna Xanımqız sevgisi karşılıklı olmasa da, bu fəraqa dözmədi, saçlarını qırxdıraraq Penza rahibxanasına yollandı. Ne anlaşma, ne verdiği söze, ne de kabul edilmiş beşeri kurallara ihlal bırakmayan Rus tarafı değil Kahpelik yolunu seçti, hem de oğlumuzun Kremlin yaratıcısı olarak tanınması yolunda susmayı tercih etti. Rus yazar Borodinin "Dmitriy Donskoy" tarihi romanında bu gerçeklere dair ışın gibi geçen küçük işaretler dikkate alınmazsa, Rus kaynakları, özellikle I.Karamzinin "Rus İmparatorluğu'nun tarihi" adlı çoxcildliyi de cınqırını çıkarmadı.

Zaman geçti, katledilen zaman 49 yaşındaki Elis bey Kərəmlinin projesi ile Suzdalda, Smolenskdə, Novqorodda, Kazan'da, Prag'da kremllər oluştu. Fakat kendi güzelliği ve azameti ile dünyaya nam salmış, hem de Rusların zayıf ve küçük knyazlıqlara bölündüğü cahillik döneminde herkesi hayrette bırakan sanat eseri gibi bu karmaşık qurluşlu ölmez inşaat poeziyasının ilkinliyi bizden çalınmıştı. Vinoqradov gibi dev Rus dilçiləri de riyakarlıqla yazıyorlardı ki, sözde "Kremlin" sözü "kremnik" kelimesinden üreyip, "içqala" anlamına geliyor. Böyle bayağı yazıları okurken kişinin üzgün təbbəsümlə bilmeyen acır, ya "kremnik" iletişimi sesler yığınıdır, Rus kökenli değil, o yüzden de safsata. Yunanlılar bahçedeki təssərrüfat sarayının hayvan ve balık avı eşyaları muhafaza köşesine "kremnius" diyorlar. Ruslar bu sözü "kremnik" - "Kremlin" olarak dünyaya sırımışlar. Basit Ruslar şaşkın şaşkın kalarak el içre bu inşaat hedefine "drobovets", yahut "detinovets" söylemişlerdir. Çünkü Yunan köy sarayının Kremlin'e ne şamilliyi var? Sohbet sadece tarihi gerçeklerden, yani keremli - Kerimli - Kremalı - Kremlin'den gidiyor, Sayın nankör Rus şovinistləri.

1. "Çöl kaplanı" ayamalı, Arap Doğusunda İngiltere Özel Servis yönetimi "Skotland-Yard" ünlü kəşfiyyatçısı Henri Lourensin anıları ("görülmeyen suretler" eseri, Rusça, səh.173. Devlet Siyasi Yayıncılık - Qospolitizdat Moskova, 1957 yılı)

2. Yahudi kökenli büyük Alman matematikçisi Eyler. Kremlin inşasına dair izlenimler ("Trigonometri hakkında fikirler" kitabı)

3. S.Borsdinin "Dmitriy Donskoy" tarihi romanı. Elis bey ve onun vatanına dair kısa bilgiler.

Kültür, bilim, sanat, müzik vb. Bu topraklardan, bu ellerden kuruldu. İnsanlar, devletler bunu dansada, tarih ve zamanı danmaq olmuyor.

Coşqun Rüstemli, menbe: Yerli qazete.

Kremlin gizli qalmış memarı azəri türk oğlu Əliş Bəy Kərəmli

1367-ci ilin yanvar ayının 5-də, şaxtalı və çisginli bir gündə, səhər erkən Şamaxıda əyin-başlarına uzun boz kürklər, qara xəz papaqlar, ayaqlarına qırmızı uzunboğazlar geyinmiş on süvari və arxalarına hədiyyə tayları yüklənmiş xınayı rəngli yeddi köhlən at Şirvanşahlar sarayının günçıxan baş darvazasından həyətə girdi. Yolçular Moskva böyük knyazı Dmitriy Ivanoviçin yazılı ərzini gətirmiş, taylardakı ərməğan kimi samur dəriləri, məhşur Vladimir kürkləri, çex büllur güldanları və çini qab dəstləriylə hökmdarı şərəfləndirmişdilər. Rusiya sarayından dövlət karetası ilə təşrif buyurmuş boyar I.A.Baratınski kazaklara xas bir çılğınlıqla gətirdiyi məktubun məzmunuyla dövlət başçısını bilgiləndirməyə başladı. Rus karvanıyla birgə gəlmiş şahlığın Moskva knyazlığındakı səfiri Qafur bəy tərcüməçi işini görürdü. Şirvanşahlar diyarının və tamam Azərbaycanın ali memarı və baş inşaatçısı kimi məhşur olan Əlis Sübhan oğlu Kərəmli Şirvani Moskvaya nəhəng bir tikintinin tikilməsinə çağırılırdı. Öncə Şeyx Ibrahim sevimli sənətkarı buraxmaq istəmirdi, amma onun şəxsi təhlükəsizliyinə yazılı knyaz zəmanətini və memarın öz razılıq ovqatını nəzərə alaraq razılıq verdi. Səfər xeyir-duasını almış tanınmış sənətkar yola hazırlaşdı. Memar Əlis bəy Yaxın Doğuda, Qafqazda, Farsıstanda, Hindistanda və təbii ki, doğma Azərbaycanında tanınmışdı. Memar Dəməşqin Bağlar nahiyyəsində üç möhtəşəm dördmərtəbə bina, Dəclə çayının üzərində körpü tikmişdir! Bilməlisiniz ki, həmin körpu beştağlıdır. Əliş bəy gürcü şəhəri Msxetada knyaz Dodianın sarayının, Təbrizdə Kərim ağa mədrəsəsinin, Krımdakı Baxçasaray mülkünün də memarı olmuşdur. Onun layihəsi ilə Şirazda səksən otaqlı nəhəng karvansaray, Şirvanşahların baş şəhəri Şamaxıda isə şəhərə giriş körpüsü inşaa edilmişdir.  Elə həmin ayın 10-da rus elçiləri və memar Əlis Kərəmli Moskvaya yola düşdülər. Sözügedən ildə novruza bir həftə qalmış knyaz Dmitriy Donskoyla baş memar arasında müqavilə imzalandı. Sənədə görə, işçi qüvvəsinə, maliyyə təminatına, ərazi dəyişmələrinə məhdudiyyət qoyulmur, nəzarətlər, təftişlər və baş memar layihəsinə düzəlişlər istisna olunmur, ona tam sərbəstlik və boyar varamı (status) verilirdi. Bu böyük inşaat hədəfi dörd il müddətinə başa çatmalıydı. Moskva çayı və onun qolu Yauza çayının dörd yandan qucduğu adada iç şəhər, onun qüllələrlə, bürclərlə, darvazalarla oymaqlanmış qala divarları tikiləsiydi. Nəhayət, mart ayının 25-də xeyir xəbərlər (“Blaqiye vesti”, yəni Məryəm ananın Müqəddəs Ruhdan-Allahdan lütfələnməsi vaxtı, ruslar buna “Blaqoveşşensk” də deyirlər) günü tikintinin bünövrələrinə ilk yonma qara daşlar qoyuldu. Iç və dış qala divarları əvvəllər ağac və gilmöhrədən inşa edildiyindən, memarın əmriylə sökdürülmüşdü. Memar Əlis bəy Rusiyada ilk dəfə malaya çiy yumurtanın ağını qatmaqla hamını heyrətləndirdi. Bir il ötmuş artıq bürclü qala divarları, 5 qüllə və altlarındakı 5 darvaza hasilə gəldi. Əlis bəyə qədər ağac və gilmöhrədən ucaldılmış divarların qarşısında qazılan, içərisinə su tökülən dərin xəndəklər torpaq və daşlarla doldurularaq möhkəmcə pərçimlənmiş, yeni layihəyə uyuşmayan əlavə kimi ləğv edilmişdi. Dış divarların üst hissələri dik dirsəkşəkilli çıxıntılarla haşiyələnmişdi ki, bu da onların görüntüsünü, əzəmətini qat-qat artırırdı. Qala divarlarının ümumi uzunluğu 3,4 minar (kilometr), qalınlığı 1,2 arşın, hündürlüyü 5,7 arşındı. Iş başlanarkən tikintinin ətrafı taxta hasara alınmışdı ki, hədəfə toz-torpaq düşməsin, seyrçi əhali fəhlələrin diqqətii yayındırmasın. Tikintini hasara alma rus məkanında yenilikdi.

1500 nəfərlik işçi qüvvəsi hədəfdən kənarda rahat və qızdırılmış köşklərdə yaşayır, gündə iki dəfə isti xörəklə təmin olunur, onlara həftədə bir gün istirahət verilirdi. Aşpazlar gənc qadın və qızlardı. Əlis bəy fəhlələri yüz on minlik şəhərin ən yoxsul ailələrindən seçib götürmüşdü. Ustalar ayda bir onluq qızıl pul alırdılar. Maaşlar vaxtında ödənilirdi. Ödəmədə mükafat və başqa şirnikləndirici müavinətlər tətbiq olunurdu. Pulsuz nahar və şam yeməkləri hamının ovqatını durultmuşdu. Sözügedən maaşlar o vaxtlar üçün böyük məbləğ idi. Tikinti meydançasında bir ilin nəticələrinə görə, bir dəfə də olsun əmək mübahisəsi düşməmişdi, nizam-intizam yüksək səviyyədə qərar tutmuşdu. Əlis bəy hamıya söz vermişdi ki, iş bitəndən sonra bütün köşklər içindəki əmlakıyla birlikdə orada yaşayanlara bağışlanacaqdır. Moskvalılar onu dəlicəsinə sevirdilər. Axı əslində şəhər əhli tikintidən dolanırdı. Camaat inşaat meydançasına “Keremli sırası” (“Keremlinskiy ryad”) deyirdi. Qüllələrə ad verilərkən belə mənzərə yarandı: baş qüllə Spassk (Spas), digərləri Troitsa, Nikola, Borovitsa və E Keremli kimi tarixə düşdü. Beşinci qüllə azərtürk ustadın qızğın etirazlarına rəğmən, tikintidə və məişətdə, yəni böyük knyazın sarayında onu kölgə kimi izləyən, yerlimizlə məhrəmanə dolanan, memara qarşı məhəbbət və rəğbət duyğularını gizlətməyən, hər gün onunla öpüşüb-görüşən Dmitriy Ivanoviçin bacısı qızı 16 yaşlı Anna xanımqızın dayısına yalvarışları və işçi birləycin (kollektivin) yekdil müsbət rəyi sonucunda belə adlanmış, sənədlərdə soydaşımıza ölməzlik gətirmişdir. Sonralar 1556-cı ilin avqustunda çar IV Ivan Qroznıy Qazan şəhərini işğal etdikdən sonra xüsusi fərmanla paxılcasına Keremli qülləsini “Vodovzvod”a çevirdi. Nə olsun ki, son əsrin astanasınadək rəsmi sənədlər, rusiyalılar, dünya ictimaiyyəti, moskvalılar, səyyahlar, iç qonaqlar, adətən, qülləni, ümumiyyətlə, bütün ünsürləriylə birlikdə bu ötülməz sənət abidəsini, inşaatçılıq məbədini gah “Keremli”, gah “Kremli”, gah da qısaca “Kreml” deyə yad edirdilər. Beləliklə, “Kreml” adı tam sabitləşdi. Böyük memar öz layihəsinə əsasən qapanmış qülləli-bürclü dış qala divarların 175 hektarlıq həyətində knyazlar sarayı, kilsə, yığıncaq yeri, boyarların və kilsə xadimlərinin yaşayış binalarını, yardımçı tikililəri də yaratdı. Təkcə Yauza çayınacan və Moskva çayının altından keçməklə üç istiqamətdə mülki-hərbi soncar (strateji) dəyəri olan sirli yeraltı yollar qalırdı. 1371-ci ilin qışında divarları yonma qara daşla hörülmüş yarımdairə kömbəşəkilli alt yollar ustadın dilində tez-tez işlətdiyi azər-türkcədən gələn “qat kömbə” (sonradan dünya dillərinə keçmiş “katakomba”) deyilən yeraltı dolambaclar aləmi də başa çatdı. Qat kömbələrin ortasında şəhər sularının, Kreml tullantılarının axıb çaylara tökülməsi üçün bir arşın enində arx yerləri döşənmiş, müxtəlif təyinatlı otaqlar, anbarlar, kahılar, mehrabşəkilli daldanacaqlar inşa edilmişdir. Düz dörd il ötəndən sonra mart ayınnın 25-də Xeyir xəbər günü əzəmətli tikilinin təntənəli açılışı oldu. Böyük knyaz Dmitriy Ivanoviç də, moskvalılar da, hətta kin-küdurətli boyarlar da dəvət olunmuş dış nümayəndəliklərindən gəlmiş çeşidli qonaqlar da heyrətlərindən donub qalmışdılar. Ən çox sevinən Anna xanımdı. O, Əlis bəyə qısıla-qısıla sevinc yaşlarını saxlaya bilmirdi. Əlis bəy dörd il kəsiyində Şamaxıda ailəsini cəmi bir dəfə yoxlamışdı. Böyük knyazla razılaşmada qərara alındı ki, memar vətənə dönür, yaz bitən gün Moskvaya gəlir, ona çatası əmək haqqını alır və onun şərəfinə veriləcək təntənəli ziyafətdə iştirak edir. Əlis bəy Şirvana getdi. Yayın ilk günündə Moskva-Smolensk yolunun 9 minarında, indiki Volokolamsk baş yolunun başlanğıcında, soldakı geniş meşə talasında böyük sənətkarımızın vətənə qaytıma-vida məclisi açıldı. Aydınlaşdı ki, Dmitriy Ivanoviç “xəstə” olduğu üçün iştirak etməycək. Təəccüblü görünsə də əksər boyarlar, böyük knyazın aşbazlar dəstəsi və saray musiqiçiləri burdaydı. Əlis bəyin sağ tərəfində əyləşən Anna xanımqız şirin qəhqəhəlri ilə məclisi şən ovqata gətirirdi. Şirin şərabın ləziz ət xörəklərinin, növbənöv qəlyanaltıların şövqündən məst olmuş məclis əhli xumarlıq və sərxoşluq allahı Baruxun sərəncamına keçəndə, azəri türk memar öncülümüzün ilkinlik qüdrəti sirr olaraq qalsın deyə, 1371-ci ilin iyun ayının 22-də ikindi vaxtı bir kazak atamanı xaincəsinə arxadan qılıncla güclü zərbə endirərək, soydaşımızın başını bədənindən ayırdı. Elə oradaca dəfn edilən memarın məzarına qulluqdan usanmayan Anna Xanımqız sevgisi qarşılıqlı olmasa da, bu fəraqa dözmədi, saclarını qırxdıraraq Penza rahibxanasına yollandı. Nə müqaviləyə, nə verdiyi sözə, nə də qəbul olunmuş bəşəri qaydalara məhəl qoymayan rus tərəfi nəinki namərdlik yolunu seçdi, həm də oğlumuzun Kreml yaradıcısı kimi tanınması yolunda susmağı üstün tutdu. Rus yazıcısı Borodinin “Dmitriy Donskoy” tarixi romanında bu həqiqətlərə dair şua kimi ötən xırda işarələr nəzərə alınmasa, rus qaynaqları, xüsusən I.Karamzinin “Rus imperiyasının tarixi” adlı çoxcildliyi də cınqırını çıxarmadı.

Vaxt ötdü, qətlə yetirilən zaman 49 yaşlı Əlis bəy Kərəmlinin layihəsi ilə Suzdalda, Smolenskdə, Novqorodda, Qazanda, Praqada kremllər yarandı. Lakin öz gözəlliyi və əzəməti ilə dünyaya səs salmış, həm də rusların zəif və xırda knyazlıqlara bölündüyü cahillik dövründə hamını heyrətdə qoyan sənət əsəri kimi bu mürəkkəb qurluşlu ölməz inşaat poeziyasının ilkinliyi bizdən oğurlanmışdı. Vinoqradov kimi nəhəng rus dilçiləri də riyakarlıqla yazırdılar ki, guya “kreml” kəlamı “kremnik” sözündən törəyib, “içqala” mənasını verir. Belə bayağı yazıları oxuyarkən adamın kədərli təbbəsümlə nadanlara yazığı gəlir, axı “kremnik” rabitəsi səslər yığınıdır, rus mənşəli deyil, ona görə də cəfəngiyatdır. Yunanlar həyətdəki təssərrüfat sarayının heyvan və balıq ovu əşyaları saxlanılan gusəsinə “kremnius” deyirlər. Ruslar bu sözü “kremnik” - “kreml” kimi dünyaya sırımışlar. Sadə ruslar çaş-baş qalaraq el içrə bu tikinti hədəfinə “drobovets”, yaxud “detinovets” söyləmişlər. Axı yunan kənd sarayının Kremlə nə şamilliyi var? Söhbət yalnız tarixi gerçəklikdən, yəni Kərəmli - Kerimli - Kremli - Kremldən gedir, cənab nankor rus şovinistləri.

1. ”Səhra pələngi” ayamalı, Ərəb Şərqində Ingiltərə Xüsusi Xidmət Idarəsinin “Skotland-Yard” məşhur kəşfiyyatçısı Henri Lourensin xatirələri (“Görülməyən surətlər” əsəri, rusca, səh.173. Dövlət Siyasi Nəşriyyatı - Qospolitizdat Moskva, 1957-ci il)

2. Yəhudi mənşəli böyük alman riyaziyyatçısı Eyler. Kremlin inşasına dair təəssüratlar (“Triqonometriya haqqında fikirlər” kitabı)

3. S.Borsdinin “Dmitriy Donskoy” tarixi romanı. Əlis bəy və onun vətəninə dair qısa bilgilər.

Mədəniyyət, elm, sənət, musiqi və s. Bu torpaqlardan, bu ellərdən təşəkkül tapıbdır. İnsanlar, dövlətlər bunu dansada, tarix və zamanı danmaq olmur.