ALİHAN BÖKEYHAN VE KAZAK MİLLİ HAREKETİ "ALAŞ ORDA" - Yazan: Osman KABADAYI

 
ÖZET
Kazak Hanlığının 1822’de Rusya İmparatorluğunun tebaası sayılmaya başlanıp ortadan kalkmasıyla Rusya, Kazak topraklarında yayılmacı bir politika izlemiştir. 1917’de Çarlık Rusyası Ekim Devrimiyle Bolşevikler tarafından yıkılınca yönetimi ele alan Sovyet idaresi yayımladığı bir bildiriyle Rusya sınırları içinde yaşayan başka ulusların kendi milli devletlerini kurabilecekleri sözünü vermiş, sonradan bu sözünde durmamıştır. Aynı yıllarda Alihan Bökeyhan ve arkadaşları milliyetçi bir parti olan Alaş Orda’yı kurmuş ve Alaş Orda Hükümetini oluşturmuştur. 1917-1920 yılları arası aktif faaliyet gösteren Alaş Orda Hükümeti 5 Mart 1920’de feshedilerek Sovyetlere katılmak zorunda kalmış ve faaliyetlerine Sovyet bünyesi içinde devam etmiştir.
Anahtar Sözcükler: Alaş Orda, Kazakistan, Alihan Bökeyhan, siyasi parti.
 
ӘЛИХАН БӨКЕЙХАН ЖӘНЕ «АЛАШ ОРДА» ҚАЗАҚ  ҰЛТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫ
ТҮЙІН
1822 жылдарынан бастап Қазақ Хандығы Ресей Империясының құрамдас бөлігі ретінде таныла бастауынан бастап қазақ даласындағы орыс гегомониясы  одан әрі арта түседі. 1917 ж. Қазан төңкерісі нәтижесінде патшалық билік құлап, билік тізгінін большевиктер алады. Олар Ресейді мекен еткен ұлттарға автономия беретіндігін мәлім еткенімен, бұл сөзінің жалған екендігі көп ұзамай белгілі болады. Осы жылдарда Әлихан Бөкейхан өзі бастаған серіктестерімен «Алаш Орда» саяси партиясын құрып одан әрі Алаш Үкіметін жасақтайды. 1917-1920 жылдары арасында белсенділік танытқан Алаш Орда Үкіметі 5 наурыз 1920 ж. тарап, Кеңестік үкіметке қосылып өз қызметін  жаңа  үкіметте жалғастыруға мәжбүр болады.
Кілт сөздер: Алаш Орда, Қазақстан, Әлихан Бөкейхан, Саяси партия.
 
АЛИХАН БОКЕЙХАН И КАЗАХСКОЕ НАЦИОНАЛЬНОЕ ДВИЖЕНИЕ «АЛАШ ОРДА»
РЕЗЮМЕ
Начиная с 1822 г. Казахское Ханство сдает свои позиций в пользу Российской Империй. С этого периода более предопределенно очерчивается имперская сущность Российского государства. В 1917 г. после октябрских событий во власть приходят большевики обещая национальным окраинам автономий, которое стечением времени обретает найболее формальный и примитивный характер. В этот период во главе с Алиханом Боекейханом  формируется национальное движение «Алаш Орда» с последующим ростом и  образования национального правительства «Алаш Орда», которое найболее продуктивно работала в 1917-1920 гг. 5-го марта 1920 г. осуществляется расформирование «Алаш Орды» с последующим слиянием с советским правительством.
Ключевые слова: Алаш Орда, Казахстан, Алихан Бокейхан, политическая партия.    
 
Giriş
XV. yüzyıl ortalarında Özbek Hanı Ebulhayr’a karşı çıkan Canıbek ve Kerey Han, maiyetindeki boylarla birlikte Yedisu bölgesine göç etmişlerdir. Zaman içerisinde bu bölgede Canıbek ve Kerey Han’ın siyasi otoriteyi sağlaması neticesinde Kazak Hanlığı kurulmuş, bölge halkı birbiriyle kaynaşmış ve yeni bir etnik oluşum meydana gelmiştir. Bu etnik yapı XV. yüzyılın ortalarından itibaren “başına buyruk yaşayan, özgür” anlamlarındaki ‘Kazak’ adıyla tarih sahnesindeki yerini almıştır. XVIII. yüzyılın başlarında belirginleşen, ne zaman ve nasıl oluştuğu kesin olarak bilinemeyen, doğudan batıya sırasıyla Ulu, Orta, Küçük cüz şeklinde üç cüze; bu cüzler içinde de boy ve uruglara ayrılan Kazaklar, Kıpçak Türklerinin devamıdır. Kazak Hanlığının cüzleri XIX. yüzyılın ilk yarısında Rusya İmparatorluğunun tebaası sayılmaya başlanınca Kazak Hanlığı da ortadan kalkmıştır. Hanlığın ortadan kalkması Rusların Kazak topraklarında ilerlemelerini hızlandırmıştır. Bu tarihi süreçten sonra yeni bir devlet kurmak için girişilen ilk ciddi teşebbüs Alihan Bökeyhan önderliğindeki Alaş Orda hareketi olmuştur denilebilir. Alaş Orda hareketinin yansımalarını Kazakistan Cumhuriyeti’nin 1991 yılında bağımsızlığa kavuşmasında da görmek mümkündür.
Alaş Orda Hareketi Lideri Alihan Bökeyhan
Alihan Nurmuhammedoğlu Bökeyhan 5 Mart 1866 tarihinde Kazakistan’ın Semey oblastı Karkaralı vilayetinde dünyaya gelmiştir. İlkokulu Rus-Kazak okulunda tamamladıktan sonra Omsk (Ombı) teknik okuluna gitmiştir. Üniversiteyi 1890-1894 yılları arasında Petersburg Orman Enstitüsünde okumuştur. Orman ekonomisti olarak üniversiteyi başarıyla bitirdikten sonra Omsk şehri tarım ekonomisi okulunda matematik dersleri vermiş, aynı şehirde 1905 yılına kadar Göçmenler İdaresinde memur olarak görev yapmıştır (Toraman 2016: 2). Bu tarihten itibaren Kazak siyasi yaşamına aktif bir şekilde katkıda bulunmuş ve Alaş Orda partisinin kuruculuğunu üstlenmiş, partinin genel başkanı seçilmiştir.
Alihan Bökeyhan’ın Çarlık Rusya’nın sömürü politikasına karşı gösterdiği tepki onun siyasi yaşamına yön vermiştir. O, Kazak halkının aydınlanması ve bağımsız bir yönetim oluşturması için çaba harcamış bir liderdir. Siyasi kimliğinin yanı sıra Alihan Bökeyhan aynı zamanda öğretmen, yazar ve bir bilim adamıdır. Siyasi konular dışında eğitim, kültür, tarih ve edebiyat alanında da yazılar kaleme almıştır. Yazılarının büyük çoğunluğunu kendi kurduğu Kazak gazetesinde yayımlamıştır (Toraman 2016: 6).
Alihan Bökeyhan’ın siyasi hayatı sıkıntılarla ve zorluklarla geçmiştir. Alaş Orda ile yürüttüğü mücadelede üç kez tutuklanmış, 27 Eylül 1937 yılında da maalesef Stalin tarafından idam edilmiştir.
Orta Asya’nın Modern Anlamda İlk Milliyetçi Partisi: Alaş Orda
1917’de Rusya’da ihtilal olmuş, Çarlık sistemi yıkılmış ve Bolşevikler yönetimi ele geçirmişti. Aynı dönemde kurulan geçici hükümet yerel organlarını da oluşturmaya başladı. Güney bölgede de Türkistan Komitesi oluşturuldu. Başkanlığını N. N. Sçepkin’in yaptığı Türkistan Komitesinde Kazak aydınlarından Alihan Bökeyhan ve Muhammetcan Tınışbay da yer almıştır (Yorulmaz 2016: 942). Dolayısıyla çoğu Kazak aydını bu yeni kurulan geçici hükümeti desteklemekteydi. İhtilal, Rusya’da olduğu gibi Kazakistan topraklarında da yeni bir dönemin habercisi olmuştu. Yeni Kazakistan’ın geleceğini tesis etmek amacıyla Ural, Omsk, Semey, Almatı gibi şehirlerde çeşitli Kazak Komiteleri kuruldu. Oluşturulan bu komiteler kendi kurultaylarını yapacak ve genel meselelerle birlikte yerel meseleleri de görüşecekti. Bu kurultaylardan birinde Genel Kazak Kurultayı’nın da yapılması kararlaştırıldı. Bunun üzerine Temmuz 1917’de Orenburg şehrinde başkanlığını Halel Dosmuhamedov’un yaptığı ilk Genel Kazak Kurultayı toplandı (Kara 2002: 106). Bu kurultayda devletin yönetim şeklinden Kazak eyaletlerinin muhtariyeti konusuna, kadın haklarından toprak meselesine, din konusundan siyasi bir partinin kurulması konusuna varıncaya değin çeşitli konu başlıklarında kararlar alınmıştır. Alihan Bökeyhan’ın başını çektiği bir grup da parti kurma konusuna eğilerek hazırlıklara başladı. Alihan Bökeyhan ve ekibi, daha sonraları partinin yayın organı hüviyetine bürünecek olan Kazak gazetesinin 244. sayısında Alaş Partisini kurduklarını ve Alaş adını da Kazakların efsanevi atası Alaş Han’dan aldıklarını duyurdu. Orta Asya’nın ilk milliyetçi partisi olan Alaş Partisinin on maddelik parti programı Alihan Bökeyhan, Ahmet Baytursunlu, Miryakup Dulatov, Eldes Omarov, Esenğali Turmuhamedov, Abdulhamit Jündibayev, Azımbek Birimcanov tarafından hazırlanarak Kazak gazetesinin 251. sayısında yayımlandı. Partinin ilk şubesi de Alihan Bökeyhan tarafından Semey şehrinde açıldı (Yorulmaz 2016: 946).
Alaş Orda Partisi etrafında birleşen aydınlar, o günkü şartlarda en akılcı yöntemle işe başlamışlardır. Bu yöntem tüm Türkistan’ı bir arada tutan manevî duygu ve değerleri göz ardı etmeden milli bir birlik kurup hem fikri hem de siyasi bağımsızlığa gidecek yolda faaliyetler yürütmek ve milli aydınlanmayı geliştirip yaymak şeklindedir. Temel felsefesi tam bağımsızlık olarak özetlenebilecek Alaş Orda Partisi, bilinçli ve ilerici hareket tarzıyla Pantürkizm’in merkezi haline gelmiş, Rusların tüm karşı çabalarına rağmen ciddi biçimde etkili olmuştur. Bu yönüyle Rusları en çok uğraştıran hareketlerden biridir denilebilir (Kapağan 2015: 262).
Alaş Orda Partisinin kuruluşuyla ilgili kaynaklarda çeşitli bilgiler de mevcuttur. Buna göre; Kadet Partisi (Anayasal-Demokrat Parti ya da Halkın Özgürlüğü Partisi) 1905 yılında Rusya’da kurulmuş bir parti idi. Alihan Bökeyhan, Ahmet Baytursunlu gibi Kazak aydınları 1906 yılında Ural şehrinde Kazak Anayasal-Demokrat Partisini (Kadet) kurmuşlar, 1917 Ekim devrimine kadar Kadet üyesi olan Alihan Bökeyhan ve dava arkadaşları ihtilaldan sonra Kadet’ten ayrılarak Alaş Partisini kurmuşlardır (Yorulmaz 2016: 943). Bazı kaynaklara göre ise Kazak Anayasal-Demokrat Partisinin isminin Alaş-Orda olarak değiştirildiği kaydedilmektedir (Toraman 2016: 4). Keñes Nurpeyisov ve Mämbet Qoygeldiev gibi çoğu Kazak bilim adamı ise Alihan Bökeyhan’ın bu girişiminin aslında milli bir Kazak partisi kurma harekâtı olduğu görüşündedir (Kalkan 2012: 208). Partinin kuruluş aşamasıyla ilgili kaynaklardaki bilgiler farklılık arz etse de Kazakistan’ın sadece belirli bölgelerinde ve bugünkü Kırgızistan’da teşkilatlanabilen milliyetçi Alaş Partisi seçimlerde sosyal devrimci Es-Er’ler, sosyal demokrat Bolşevikler ve Üç Cüz partisiyle mücadele etmesine rağmen halkın çoğunun sempatisini ve desteğini kazanmasını bildi.
Alaş Orda Muhtar Hükümetinin Kurulması
1917 yılında Rusya’da kurulan geçici hükümet, Lenin’in emriyle ve Bolşevik Partisi liderliğinde silahlı mücadele sonrası devrildi ve yönetim 25 Ekim 1917’de Sovyetlerin eline geçti. “Ekim” ya da “Sovyet İhtilali” olarak tarihe geçen bu olaydan sonra Sovyet yönetimi çeşitli bildiriler yayımladı. Bu bildirilerden birinde de Rusya’daki başka ulusların hür iradeleriyle kendi milli devletlerini kurabilecekleri ve Sovyet Rusya’nın bu devletlerin birleşmesiyle ileride Federal Sovyet Cumhuriyeti olacağı belirtilmekteydi (Khairmukhanmedov 2008: 138-146). Bu bildiri Türkistan Türklerini heyecanlandırmıştı; fakat güven telkin etmiyordu. Nitekim Lenin önderliğindeki Sovyet yönetimi sözünde durmadı. Bu gelişmeler doğrultusunda Kasım 1917’de Orenburg’da Başkurt Milli Muhtar Cumhuriyeti ilan edildi. Yunus Bikbov hükümet başkanı, Zeki Velidi Togan da dahiliye ve hariciye vekili seçildi (Yorulmaz 2016: 951). Daha sonra Hokant’ta Türkistan Muhtar Hükümeti kuruldu (Kara 2002: 84). Başkurt Türklerinin hükümet ilanı Kazak Türklerini de harekete geçirerek Aralık 1917’de İkinci Genel Kazak Kurultayı’nın toplanmasını sağladı. Kurultayda görüşülen en önemli konulardan biri de muhtariyet ve hükümet kurulması konusu idi. Kurultaya Türkistan Muhtar Hükümeti Dış İşleri Bakanı olarak katılan Mustafa Çokay Kazakların ayrı bir muhtariyet kurmasını istemiyor, Alaş Orda’nın Türkistan Muhtar Hükümeti içerisinde yer alması gerektiğini düşünüyordu. Kazak gazetesi etrafında toplanan Alihan Bökeyhan ve kalem erbapları ise ayrı bir muhtariyet taraftarıydı. Kurultay delegeleri arasında orta yol bulunduktan sonra Alaş Orda Hükümeti başkanlığı için seçim yapıldı ve başkanlığı Alihan Bökeyhan kazanarak Alaş Orda Muhtar Hükümeti başkanı oldu (Yorulmaz 2016: 953). Alaş Orda Hükümetinin bakanlık dağılımı ise şu şekildeydi: Başbakan Alihan Bökeyhan, Başbakan Yardımcısı Halil Abbasoğlu, Dış İşleri Bakanı Mustafa Çokay, Adalet Bakanı Ahmet Birimcanoğlu, İç İşleri Bakanı Muhammetcan Tınışbayev, Harbiye Bakanı Alimcan Ermekoğlu, Kültür Bakanı Ahmet Baytursunoğlu, Alaş Orda Batı Bölgesinden Sorumlu Bakanlar Cihanşah Dosmuhammedov, Halil Dosmuhammedov ve Ahmet Bey Sarsan (Kara 2002: 108).
18 Ocak 1918 tarihinde Orenburg şehrinin Bolşevikler tarafından işgal edilmesi henüz yapılanmakta olan Başkurt Milli Muhtar Hükümeti ile Alaş Orda Muhtar Hükümetini zora soktu. İşgal, Alaş Orda Muhtariyetini doğu ve batı şeklinde ikiye ayırdı. Başlangıç aşamasında böyle bir sorunla karşılaşan Alaş Orda, muhtariyetin resmi ilanını gerçekleştirebilmek için Sovyetlerle temasa geçme kararı alıp Lenin ve Stalin ile görüştü. Sovyet liderlerce tehlikeli görülen Alaş hareketi baskı altına alınmaya çalışıldı ve Alihan Bökeyhan’ın tutuklama kararı çıkarıldı. Bunun üzerine Sovyetlerle başlatılan ikili ilişki kesildi ve muhtariyeti kabul ettirmek, çeşitli askeri ihtiyaçları da karşılamak amacıyla Alaş Orda lideri Alihan Bökeyhan tarafından Beyaz Rus Hükümetiyle görüşmeler yapıldı. Beyaz Ruslar Alaş Orda’yı çok desteklemese de Rusya’daki iç karışıklık nedeniyle teklif edilen bazı maddeleri kabul etmek zorunda kaldı. Fakat Sovyet askeri birlikleri Kazan, Ufa, Orenburg gibi şehirleri kuşatma altına alınca Beyaz Ruslar Alaş Orda Hükümeti’nin dağıtıldığını ilan eden bir kararı kabul etti. Bu karar Alaşçılar arasında hayal kırıklığına sebep oldu. (Yorulmaz 2016: 958-964; Alkan 2011: 28).
İç karışıklıklar ve yaşanan son gelişmeler hem Başkurt hem de Kazak hükümetlerini içinden çıkılması güç bir duruma itti. Her iki hükümet de Sovyetlere düşman olmalarına rağmen onlarla müzakereden başka çıkış yolu görünmemekteydi. Başkurt hükümeti yetkilileri ile Alaş Orda heyeti bir araya gelerek güçlükle de olsa Sovyetlere geçme kararı aldılar. İlk olarak Başkurtlardan bir grup 18 Şubat 1919’da Sovyetlere katıldı (Togan 1999: 212). Başkurt yetkililerinden Zeki Velidi Togan, Alihan Bökeyhan’a yazdığı bir mektupta Sovyetlere katılmanın bir zorunluluk olduğunu ve Alaş Orda ile yapılan anlaşmalara sadık kalınacağını belirtti (Togan 1999: 208). Daha sonra Alaş Orda’dan da Sovyetlere katılımlar oldu. İlk olarak Ahmet Baytursunlu ve ekibi Sovyet saflarına geçtiler. Ardından diğer Alaşçılar da Sovyetlere katılmaya mecbur kaldılar. Lenin tarafından oluşturulan ve bir geçici hükümet olan Kırgız (Kazak) Devrim Komitesi (Kirrevkom) 5 Mart 1920’de aldığı bir kararla Alaş Orda’yı resmen feshetti ve dağıttı (Kalkan 2012: 232; Yorulmaz 2016: 972). Başından beri Sovyetler için bir tehlike olarak görülen Alaş Orda hareketinin önderi Alihan Bökeyhan ile birlikte hareketin bazı ileri gelenleri tutuklandılar.
Sonuç
Alaş Orda 1917’de Kazak aydınları tarafından kurulmuş milliyetçi bir siyasi parti olmakla birlikte her ne kadar başarılı olamamış gibi görünse de etkilerini bugünkü Kazakistan Cumhuriyetinde de görebildiğimiz bir özgürlük hareketidir. Kazak Hanlığının ortadan kalkmasından sonra yeni bir devlet kurmak için girişilen ilk ciddi teşebbüs Alihan Bökeyhan liderliğindeki Alaş Orda hareketi olmuştur. Alaş Orda, sadece Kazakların değil bütün Orta Asya Türklüğünün duygularına tercüman olmuş bir oluşumdur. Kazak gazetesi etrafında toplanan Alaş Orda mensupları milli bir şuurla her fırsatta yayılmacı Rus sömürü politikasına karşı koymuşlar, halkı bilinçlendirmek için de ellerinden geleni yapmışlardır.
Dönemin siyasi ve sosyal şartları Kazakların bu ilk siyasal oluşumu Alaş Orda’yı tam manasıyla hedefine ulaştıramamış olsa da hareketin öncüsü Alihan Bökeyhan ve dava arkadaşları faaliyetlerine Sovyet yönetimi altında devam etmeye mecbur kalmışlardır. Alihan Bökeyhan, Ahmet Baytursunlu gibi Kazak aydınları eğitim, kültür ve basın hayatının gelişmesine katkıda bulunmanın yanı sıra dönemin Kazak siyasi hayatını da derinden etkilemiş ve Kazak siyasetine yön vermişlerdir. Bu aydınlar, Kazak toplumunu bilinçlendirme ve modernleştirme adına sürgün, hapis cezası gibi bedeller ödemekle kalmamışlar, özellikle 1937-1939 yılları arasında Stalin’in baskı ve zulüm dolu yönetiminde milliyetçilik faaliyetleri suçlamalarıyla ne yazık ki kurşuna dizilerek idam edilmişlerdir. Buna rağmen onların açtığı ufuk, bağımsızlık düşüncesi, yaptıkları faaliyetler Kazak toplumunda derin izler bırakmış, fikirleri de her daim diri kalmayı başarmıştır.
 
Kaynaklar
Alkan, Haluk (2011), Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Siyasal Hayat ve Kurumlar Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan, USAK Yayınları, Ankara.
Kalkan, İbrahim (2012), Orta Asya’da Siyasi Modernleşmenin Kökenleri: Kazak Örneği (1822-1924), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı Genel Türk Tarihi Bilim Dalı, yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul.
Kapağan, Enver (2015), “Alaş Orda Partisinin Kazak Aydınlanmasına Etkisi”, Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World of Turks, Vol. 7, No. 1: 253-265.
Kara, Abdulvahap (2002), Mustafa Çokay’ın Hayatı ve Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin Bağımsızlığı Yolundaki Mücadelesi, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Programı, yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul.
Khairmukhanmedov, Nurbek (2008), Ulus-Devlet Bağlamında Orta Asya Cumhuriyetlerinde Siyasal ve Hukuksal Değişim, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı, yayımlanmamış doktora tezi, Ankara.
Togan, Ahmet Zeki Velidi (1999), Hâtıralar: Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara.
Toraman, Ali (2016), “Kazak Milli Önderi: Alihan Bökeyhan”, Eurasian House, Dosya No: 9: 1-11.
Yorulmaz, Osman (2016), “Alaş Orda Hareketi”, TTK Belleten, Cilt: LXXX, S. 289: 939-975.
https://tr.wikipedia.org/wiki/Alihan_B%C3%B6keyhan