W. Barthold'un kaleminden Kaşgar

W. Barthold’un kaleminden Kaşgar


Kaşgar, Çin Türkistan'ında (Sinkiyang) bir kasabadır. Aynı isim hâlâ Çin resmi belgelerinde kullanılmaktadır. Kaşgar adı ilk kez Çince transkripsiyonda (K’iu-ça’da), T’ang-şu olarak görülür. İslam öncesi Kaşgar ve civardaki Budist yapı kalıntıları hakkında, A. Stein’in çalışmalarına bakınız. Arap orduları Kaşgar'a ulaşamadı. Kuteybe'nin 96/715'teki seferinin hikâyesi, sadece bir efsanedir. Yaklaşık 132/750’de, Kaşgar, Karluk egemenliği altındaydı ve onlar tarafından Türkleştirildi. Halife Mansur zamanında Fergana şehzadelerinden birinin Kaşgar'a gönderilmesi hakkında (136-58/754-75), Fergana’yla ilgili çalışmalara bakınız. Samaniler döneminde ‘Tuğan Tigin’ adı veya unvanını taşıyan Kaşgar Dihkan'ından bahsedilmektedir. Asi şehzade İlyas b. İshak, ona iltica etmişti. Bu Dihkan'ın İslam'ı kabul edip etmediğinden bahsedilmiyor. Daha sonraki bir tarihte, Satuk Buğra Han'dan Kaşgar'ın ilk Müslüman Hanı olarak bahsedilir. Bildiğimiz ona ait en eski kayıtta, onun ölüm tarihi olarak 344/955-56 yılı geçer. Bu hikâye, kesinlikle efsanevi bilgiler içeriyor. İlk caminin inşa hikâyesinde, öküz derisinin şeritler halinde kesilmesiyle ilgili çok iyi bilinen bir folklor motifi taşır. F. Grenard tarafından derlenen daha sonraki efsanede bu motif yoktur ama bu da başka birçok efsanevi özellik ve yanlış tarihler içeriyor. Hicri 344 yılı, muhtemelen 349/960 yılında çok sayıda Türk halkının (200.000 çadır) İslam'ı benimsemesinin hikâyesi de Kaşgar Türklerine atfedildiğinden dolayı belki de çok erken bir tarihtir. Bu hikâye (menkabe) sadece İbnü'l-Esir'de bulunmuyor ama aynı zamanda İbn Miskeveyh'de de vardır. Bu bilginin orijinal kaynağı, muhtemelen Sabit b. Sinan al-Sabi’dir. Satuk Buğra Han'ın mezarı Kaşgar’ın kuzeyindeki Artuç'tadır (şimdi Artuş olarak telaffuz ediliyor). Mezarı halâ buradadır. Yaklaşık 950 yılından beri İslam'ı kabul eden İlig-Hanların (İlek Hanlar) yönetimi altında Kaşgar siyasi açıdan Tarım Havzasındaki en önemli şehirdi. Belki de kültür açısından da en önemlisiydi. 11. yüzyılda şehrin tarihi üzerine, Ebulfütuh Abdülgafir (veya Abdülgaffar) b. Hüseyn el-Almaî el-Kaşgarî tarafından yazılmış Arapça bir eser zaten mevcuttu. Müellifin babası, 486/1093'te öldü. Bu baba ve oğul ve oğulun eserleri hakkında, el-Samcam, Kitâbü’l-Ensâb, ed. Margoliouth, Leiden-Londra 1912, vd. 47oa, 472a’e bakınız. 1130'dan beri Karahıtay'ın hükümranlığı altında olan Kaşgar hâkimleri, Tümen nehrinin kıyısında özel bir türbede (Arapçası el-cünbeze el-hakaniyye) gömülüdürler. Oraya gömülen ilk şehzade, Muharrem 424’de (1032-1033) vefat etti. Son şehzade de Recep 601’de (1205) vefat etti. Bunların idaresi esnasında, Mahmud el-Kaşgarî büyük Türkçe sözlüğünü (Divan-ı Lügati’t-Türk) Bağdat'ta yazdı ve Yusuf Has Hacib de Kutadgu Bilig'ini Kaşgar'da yazdı. Moğol idaresi sırasında Kaşgar'da Mesud Bey tarafından bir medrese inşa ettirildi. Bu medresenin kütüphanesinde Cemal-i Karşî tarafından çeviri için kullanılan Sıhah-ı Cevherî’nin bir nüshası vardır. Kaşgar daha sonra Duglat Emirlerinin idaresi altına girdi. Bu hanedanın sonuncusu olan Ebubekir, akrabası Haydar Mirza’nın verdiği bilgiye göre, kırk sekiz yıl, 1514’e kadar hüküm sürdü. Ancak bu yazarın kendisiyle de çelişmektedir. Zira Kaşgar'ın 1480-1'e kadar Ebubekir tarafından fethedilmediğini söyleyen kişi de kendisidir. Ebubekir, modern Kaşgar şehrinin kurucusudur. O, eski kaleyi yıktırmış ve saltanatının son yıllarında, kaleyi, Kızılsu ile nehir arasındaki arazi üzerindeki Tümen’in diğer yakasındaki yeni bir yerde yeniden inşa ettirmiştir. Moğol Hanlarının ve daha sonra Kalmukların ve Çinlilerin yönetimi altında (1759'dan beri) bölgenin başkenti artık Kaşgar değildi ama Yarkend’di. Kaşgar ancak 1877'de ülkenin Çinliler tarafından yeniden ele geçirilmesinden sonra, Çin Türkistanı’nın batı ve güney kısmından Çerçen vahasına kadar uzanan yerde hâkimiyet kuran Tao-tai’nin ikametgâhı ile Rus ve İngiliz konsoloslarının ikametgâhları burada olduğu için yeniden büyük önem kazandı. 1873'teki Kaşgar hakkında H. W. Bellew, Sir T. D. Forsyth, Mission to Yarkand, 1873, Londra 1875’e bakınız. İçinde bulunduğumuz yüzyılın başlangıcındaki koşullar hakkında özellikle bkz. L. Kornilow, Kashghariya, Taşkent 1903’e ile M. Hartmann, Chinesisch-Turkestan, Halle 1908’e bakınız. Kaşgar ve civarındaki en önemli yapı Hazreti Apak’tır. 17. yüzyılda yaşamış yüzyılın ünlü Müslüman velinin mezarı. Kaşgar'ın şu anda (1978 yılında) yaklaşık 70.000 nüfusu vardır (çoğunlukla Sünni Uygur Türkleridir). (Barthold, Kaşgar maddesi, İslam Ansiklopedisi, İkinci baskı, 1997, s. 198-199, B. Spuler tarafından düzenlenmiştir).