İngiliz Heyetin gözünden Kaşgar'da 1873'te Müslüman okulları ve eğitim

İngiliz Heyetin gözünden Kaşgar’da 1873’te Müslüman okulları ve eğitim

İngiliz Keşif Heyeti, 1873’te, Kaşgar’da bulunan Müslüman okullarını inceledi. Bunların yaptığı tespitler, Uygurların modernleşmesi ve milli uyanışı açısından önemlidir. Kaşgar’da yüzyıllardan beri yapılagelen İslami eğitimin 1873’lerde aynen devam ettiğini; Müslümanlara pratik katkı yapmadığını göstermesi açısından değerlidir. Nitekim zengin Uygur tacirler, eğitimin köhneleştiğini ve Müslüman çocuklarının çağdaş eğitim almaları gerektiğini fark edecekler ve Musabayov ailesi gibi Müslüman zenginler, klasik İslami müfredatı ıslah ederek, çağdaş bir müfredat takip etmeye çalışacaklardır. 1873’te Kaşgar’da eğitimin son derecede geri olduğunu açıktır. İngiliz Heyetine göre, Kaşgar’daki okullardaki eğitimin amacı tamamıyla şeriati öğretmekti. Hz. Muhammed hakkında daha fazla bilgi edinmek isteyen öğrenciler, mekteplerden medreselere giderlerdi. Kız ve erkek öğrenciler, sınıfta, ayrı ayrı oturuyorlardı. Ezbere dayanan bir eğitim vardı. Öğretmen ücretleri azdı. Bilgi seviyesi düşük ve müfredat, dünyevi değildi. Pazar kurulan kasabalarda, hijyenik durumu iyi olmayan bu tür mektepler mevcuttu. Mektep yeri seçilirken özel bir itina da gösterilmemişti. Evler veya dükkânlar, mektep olarak kullanılıyordu. On iki yaşını geçen kız öğrenciler mektebe alınmıyordu. İngilizlerin tespit ve eleştirileri şunlardır: ‘Çocuklar sekiz, on yaşlarında okula gönderiliyor. Erkekler ve kızlar, sıralarda sıkışık bir şekilde oturuyorlar; sıralardan birinin arkası, arkasındaki sıra için masayı oluşturuyor. Erkekler odanın bir tarafında, kızlar ise diğer tarafındadır ve aralarında, üst kısmında öğretmenin oturduğu bir ara kürsü vardır. Çocuklara inanç ve dualar önlerine konulan kitaplardan öğretiliyor ve hepsi derslerini sürekli tekrarlayarak ve büyük bir açıklıkla gevezelik ediyor ve ortaya çıkan gürültü kafa karıştırıcı. Her şehirde bu okullardan birkaç tane vardır ve kırsal yerleşimlerin tüm Pazar kurulan kasabalarında bir veya daha fazla vardır. Okul veya mektep, genellikle özel bir evin üst katının altında, kalabalık bir caddenin yakınında elverişli bir konumda bulunan alçak, kötü havalandırılan bir odadır ve bazıları çarşıdaki dükkânların arasındadır. On veya on iki yaşından büyük kızlar katılmaz, ancak erkek çocuklar yaşla sınırlı değildir. Okuma ve yazma öğretiliyor ve Sadi'nin Gülistan'ı ile İskendername’yı ders kitabı olarak kullanıyorlar. Öğrenciler tüm gün eğitim görüyor ve öğretmene ayda yarım tenge’den bir tenge’ye (para birimi) kadar ücret ödüyorlar. Eğitim zorunlu değil, çocuklarını okula göndermeleri için ebeveynlere uygulanan belirli bir baskı uygulanıyor.  (Hz.)Muhammed'le ilgili daha yüksek seviyede bilgi edinmek isteyen öğrenciler mektepten medreseye giderler. Burada yazı ve hesap, ilahiyat, hukuk, tıp, şiir ve tarih okuyorlar. Fizik bilinmiyor ve genel olarak bilgi standardı çok düşük. İlahiyat ve metafiziğe çok fazla önem veriliyor, pratikte daha yararlı olan çalışmalar ihmal ediliyor. Her şehirde birkaç mektep vardır ve ülkedeki tüm türbeler ve daha kutsal mezarların ya bir mektebi ya da onlara bağlı bir okulu vardır. Okullar, farklı dönemlerde dindar kişiler tarafından kurulan ve kirasız arazi bağışlarıyla desteklenen hayır vakıflarıdır. Emir'in idaresi altında, tüm bu kuruluşlar eski refah düzeylerine kavuşturuldu ve çürümeye yüz tutmuş olanların çoğu tamamen yeniden inşa edildi ve genişletildi. Çoğunun yirmi ila seksen veya daha fazla öğrenciye konaklama olanağı sağlayan yurtları vardır ve her birine önemli sayıda din adamı, öğretmen ve müstahdemin bulunduğu bir yurt ve darülaceze eklenmiştir. Hepsinde öğreti kesinlikle İslam'a aittir. Şeriat ve hadislerin izin vermediği her şeyi hariç tutulur. Hepsi Emir'in özel himayesi altındadır. Emir zaman zaman en önemlilerinden bazılarını ziyaret eder ve tüm kamusal kutlama ve şenliklerde kurumlara ve yerli âlimlere ödül dağıtır (s. 88).