Basmacıların Sovyetlere Karşı Dini ve Milli Mücadelesi

Tarihteki bazı olaylar zamanında değerlendirilmese de tarih kendi değerini istikbalde mutlaka verecektir. Bunun gibi olayların birisi de “Türkistan’da yansıyan Basmacılar hareketidir”.

Basmacılar hareketi 20. yüzyıl başındaki şiddetli, kanlı ve en uzun süren milli, dini mücadele olarak tarihte kaldı. Fakat bu olaylar Sovyetler Birliğinde 70 yıl boyunca komünistlerin baskısından ve onların talimatına göre Basmacılar toplumun dışlanmış, halk düşmanı hatta terörist (!) olarak adlandırılmıştır.

Batı ve Türkiye tarihçileri bu hareketi zamanında dini ve milleti için savaşan mücadele olarak değerlendirmişler. Ancak Türkistan coğrafyasının Orta Asya olarak ismi değiştirilerek Sovyetler Birliği içinde kaldığı için Basmacıları millet düşmanı, baskıncı olarak görüp, “basmacı” kelimesini hakaret yerine kullanılmıştır. Bu da Leninist-Stalinist görüşçü komünist Sovyetlerin uygulamalarından biridir.

“Basmacı ne demektir”

Basmacı eski Türkçedeki “basmak” kelimesinden “baskın yapan”, “hücum eden, işgalci”, “zorla ele geçirme”, “zulüm etme” gibi çeşitli tabirleri vardır. Mesela Kırgızcada işgal etme kelimesi “basıp aluu” olarak geçip, işgalcilere de basmacılar olarak söylenir.

 Türkistan Muhtariyetinin sona erişi ve Basmacıların ortaya çıkışı

1917’deki Çarlık Rusya’da siyasi değişiklikler üzerinde Rusya’nın sömürgesinde olan Türkistan’da da milli şuurlar uyanmıştı. Çeşitli milli partiler ve birlikler kurulup, sonunda Türkistan Muhtariyetini kurmaya yetişmişlerdi. Bu linki tıklayıp Türkistan Muhtariyeti hakkında bilgi alabilirsiniz. https://orhaajans.com/turkistan-muhtariyeti-hukumetinin-kurulusunun-100-yil-donumu/

Tüm Türkistan’da Türk boylarının desteği ile kurulan Yeni Devlet kanunlar, yasalar üzerinde kurulup, Geçici meclis, bakanlıklar ve Hükümete bağlı olan şehirlerde polis, jandarmalar kurulmuştu. Yeni hükümetin hızlıca halk desteğinin alabilmesinden endişelenen Taşkent’teki Bolşevikler hükümetin başkenti Hokand’a sürekli silahlı saldırmalarda bulunup, hükümetin dağılmasını, yeni hükümetin asker ve polislerinin de silahlarını Sovyet hükümetine teslim etmesini istemişlerdi.

Ancak Muhtariyet liderleri bu talepleri reddince 11 Şubat 1918’de Sovyet Bolşevikler ile Türkistan Muhtariyet arasında savaş ateşi başlamıştır. Muhtariyet liderlerini tutuklama ve hükümet sarayını yok etme için Osipov komutasında Bolşevik askerleri Hokand’a gönderilmiştir. Ancak Muhtariyet ordusu ve polisleri Hokand şehrine Bolşeviklerin girmesini engelledi. Bolşevik askerleri şehir yanındaki bulunan Rus kalesine yerleşti.

Şehirdeki 10 bin halk demir, kürek, ağaçlar ile silahlanarak Hokand polis başkanı Küçük Ergeşin 4 bin birliği ve 60 bin Hükümet ordusuyla Bolşeviklerin sığınmış kalesine saldırı düzenlediler. Ancak Bolşevikler kalesini alamadılar ve onların saldırılarına karşı Bolşevikler 13 Şubat’ta Türkistan Muhtariyet hükümet sarayına ve ordusuna 10 füze, 14 Şubat’ta ise 20 füze atmışlar. Hükümet başbakanı Mustafa Çokay teklifinde Sovyet Bolşevikleri ile barış müzakereleri başlamıştır. Ancak Hokand şehir polis başkanı Küçük Ergeş Hokand Müslüman askerlerinin komutanı Çanışeve zorla Bolşeviklere kesin uyarı mektup yazdırıp, kaleyi terk etmeyi talep etmişler.

Bolşevik Kızıl Ordusu tekrardan harekete geçerek mektuba cevap vermiş oldu. Bundan sonra zor durumda kalan Hükümet liderleri arasında anlaşmazlıklar çıkmıştır. Çünkü Türkistan Muhtariyet hükümet üyelerinde Şura-i İslamiye ve Şura-i Ulema partilerinin liderlerinden oluşmaktaydı ve aralarında önceden de anlaşmasızlıklar vardı. Türkistan Muhtariyet hükümeti ile Sovyet Bolşeviklerinin ortasındaki barış müzakeresi böylece Şura-i Ulema (Küçük Ergeş) tarafından bozuldu.

Ergeşin Hanlığı

Elinde askeri, polisine dayanan Küçük Ergeş 19 Şubat’ta darbe yaparak Mustafa Çokay hükümetini devirdi ve kendisini Hokand hanı olarak ilan etti. İtaat etmeyen hükümet üyeleri hapse atıldı, M. Çokay ise Buhara Emirliğine sığındı.

Hokand Yerle Bir Edildi

Küçük Ergeş’in hanlığını bertaraf etmek için Taşkent şehrinden süvari, ağır silahlar ve piyadeden oluşan Kızıl Ordu askerleri 11 tren vagonunla 19 Şubat’ta Hokand’a girdi. Şehri 3 tarafından kuşatarak toplar ile ateş atıldı. 3 gün boyunca süren savaşta şehir yıkıldı ve yandı. Kızıl Ordu ile beraber gelen Ermenilerin Daşnak birimlerine şehri girerek yağmalamaya izin verdiler. Daşnaklar 3 gün boyunca şehri yağmaladılar ve 10 binden fazla masum halkı öldürdüler.

Muhtariyetin başka şehirlerinde de savaş devam etti, ancak tüm şehirler Sovyetlere teslim oldu. Fergana’da 180 köy Kızıl Ordu tarafından yok edilip, tüm şehirler Ermeni Daşnaklar tarafından yağmaya uğradı.

Basmacı Hareketinin Başlaması

Küçük Ergeş 22 Şubat 1918’de Hokand şehrinden 18 km uzaklıktaki Baçkır köyüne sadece 200 askeri ile çekildi. Böylece Basmacılar hareketi başlamış oldu. 27 Şubat 1918’de Baçkır’a ulaşan Kızıl Ordu ile savaşta Küçük Ergeş şehit düştü. Küçük Ergeş ölümünden sonra Basmacılar liderliğine Büyük Molla Ergeş geçti.

Mart ayında Baçkır köyünde Basmacıların kurultayı düzenlenmiştir ve Büyük Molla Ergeş “emir-i al-Müslim” unvanı verildi.  Madaminbek ve Şermuhammed ise Büyük Ergeş’in yardımcıları, Türkistan Muhtariyet zamanında büyük şehirlere polis başkanı, şehir belediyesi olarak tayın edilen; Kalkoca, Moydunkb, Parpi, Amanpalvan, Canıbek, Amankul, Arzımat, Rahmankul, Satıbaldı, Kabıl, Ahuncan, Nurmunammed, Şermunammed, Adi gibi liderler de Kurultayda tekrardan kendi şehirlerinin sorumlusu görevlerini aldılar. Baçkır köyüne kale inşa edilip, Sovyet askerlerine karşı savaşlar başlatılmıştır.

Türk Toplulukları Destekledi

Yerel halk Kırgız, Özbek, Sart, Kıpçak, Tacikler, Fergana Türkleri Basmacılara destek vermiştir. Çarlık Rusya’nın sömürge politikası ve Bolşeviklerin Hokand ve başka şehirdeki katliamlarından dolayı Sovyet hükümetini tanımadan Basmacıları desteklemişlerdir.

“Özgür Türkistan, Türkistan Türkistanlılar içindir” sloganı altında 1918 sonunda 1919 başlarında Fergana vadisi nerdeyse %90 Basmacıların eline geçmiştir. Basmacılar ismi sonradan Sovyetler tarafından verilmiş bir adlandırmadır. Kendilerine hiç Basmacı dememiştir. Kendi topraklarında nasıl basmacı olabilirdi? Tam tersi Rusya’dan gelip Türkistan’ı işgal eden Bolşevikler ve Kızıl Ordu basmacıydı.

Basmacıların Yenilişi

Basmacılar büyük halk desteğine sahip olmasına rağmen Sovyet hükümeti zamanla yerel halkı kendi tarafına çekebilmişti. Yoksuzluk, ekonomi krizde yaşayan halk Sovyet hükümetinin verdiği yardımları kabul etmeye mecburdu ve bu yardım yerine Basmacılara verilen desteğin kesilmesi gerekiyordu.

Basmacıların Yanlışı

Sovyet Hükümetini desteklemeye başlayan yerel halka tepki gösteren Basmacılar kendi halkına saldırıp, köyleri yağmaladılar. Bundan sonra halk hızlıca Sovyet hükümetine geçmeye başlamıştır.

Basmacılar liderleri arasında anlaşmazlıklar, birkaç defa hükümet, devlet ilan etmeleri ve onların hiçbir yabancı ülke tarafından desteklenmemeleri, silahların yetersizliği, düzenli ordunun yokluğu, ekonomik krizleri, Sovyetlerin halkı kendi taraflarına çekebilmesi ve ona sinirlenen Basmacıların kendi halkına yaptığı hücumları, yağmaları, halk tarafından tepki gösterilmesine ve sonuç olarak Basmacı Hareketinin başarısız olmasına sebep olmuştur.

Ancak Basmacılar hareketi sadece Fergana’da değil, Pamir, Taşkent, Buhara Emirliği, Hive Hanlığı ve Afganistan coğrafyalarına da yayıldı. Basmacılara destek veren Enver Paşa’nın şehit edilmesi, Türkistan yerine “Orta Asya” isminin değişmesi ve ulus devletlerinin ortaya çıkmasıyla Basmacılar hareketi sona vermiştir. Fakat buna rağmen Basmacı birlikleri dağlarda 1935’e kadar Sovyet hükümetine karşı mücadeleyi devam ettirmiştir..

Kayıplar

İstatistik bilgilere göre Fergana vadisinde 1924 senesinde sadece 500 bin kişi kalmıştır. 10 sene içinde 1 milyon halk yoksuzluk, açlıktan hayatlarını yitirirken, 700 bin kişi Kızıl Ordu ile savaşta veya Basmacılara yardımda bulundu, Basmacılar akrabaları suçlamalarıyla öldürülmüştür. Bir çoğunluğu ise şehirlerde, köylerdeki Kızıl Ordu ve Basmacıların ortasında kalıp ölenlerin sayısı 700 bine ulaşmıştır.

Araştırmalar Yetersiz

Basmacılar hareketi Kırgızistan, Tacikistan, Özbekistan, Kazakistan, Türkmenistan, Afganistan’da yürümesine rağmen bu olaylara ortak araştırma yapılmamıştır. Bölgenin birliği, huzurluğu ve geleceği için böyle bir tarih unutulmamalı ve ortak araştırma yapılmalıdır.

Son söz olarak 22 Şubat 2018 Basmacılar hareketinin ortaya çıkışının 100. yıldönümüdür.  Sovyetler Birliği 74 senelik tarihinde onlarca iç ve dış savaşlar yapmıştır. Sovyetler ile en uzun süren savaşanların Basmacılar olduğunu da söylemek gerekir..
Not. Yazı ilk olarak Şubat 2023 tarihindehttps://orhaajans.com/basmacilarin-sovyetlere-karsi-dini-ve-milli-mucadelesi/ sitesinde yayınlanmıştır.