Manisa saat kuleleri

Manisa Ulu Cami, Beylikler Dönemi'nde yapılmış en güzel yapılardan biridir. Manisa'nın en eski camisidir (Ulu Cami, Hacı İlyas Bey Mescidi'nden sonra Manisa'nın en eski ikinci mabedidir).  Şehrin hemen güneyinde Spil Dağı'nın eteğindeki Sandıkkale olarak adlandırılan Bizans dönemine ait kale (Manisa Kalesi) kalıntılarının altında şehre hakim bir konumda inşa edilmiştir. Kitabesine göre Saruhanoğlu İshak Çelebi tarafından 1366 (Hicri; 768) yılında inşa edilmiştir ancak mimarının kim olduğu kitabede belirtilmemiştir. Camiye bitişik olarak sonradan inşa edilen Ulu Cami Medresesi, Muzafereddin İshak Bey tarafından 1378 yılında Mimar Emet Bin Osman'a yaptırılmıştır. 
 

Ulu Cami Önünde yer alan Saat Kulesi;
Ulu Cami Saat Kulesi, cami'nin hemen kuzeyinde 5-6 m. uzaklıkta bulunmakta ve 8-10 m. yüksekliğindedir. Sanılanın aksine eski bir yapı değil 1973 yılından önce (1960 yılı ve öncesine ait fotoğraflarda kule yapısı yoktur) Manisa Turizm Derneği tarafından yaptırılmıştır. 1935 yılı veya öncesinde Ulu Cami'nin cümle kapısı üzerinde yer alan saat kulesi'ni hatırlatmak amacıyla ateş tuğlası, beton kolon-kirişlerden ve tamamen modern malzemelerden inşa edilmiştir. Gelelim eski saat kulesine saat ile ilgili bulunabilen ilk kayıt İbrahim Gökçen'in neşrettiği iki vesikadan biridir. Bu vesika 1672 (Hicri; 1083) tarihinde saatin ilk defa hayırsever Sıracalızâde Hacı Mehmed Ağa tarafından yapıldığına ve saate Muvakkit (Saatçi/vakti ve namaz vakitlerini belirleyen kimse) atandığına dair olanıdır. Osmanlı topraklarındaki ilk saat kulesinden 1660-1661'de (Hicri; 1071) Üsküp'e gelen Evliya Çelebi söz eder. Eğer 1672 tarihi doğru kabul edilecek olursa Anadolu'da bulunan ilk saat Ulu Cami Saat'dir. İkinci kayıt ise 28 Ekim 1815 (Hicri; 23 Zilkade 1230) tarihinde Manisa'nın Yund Dağı eteklerinde bulunan Eğri Köyü'nün zenginlerinden olan Sıracalızâde Esseyid Ahmed Ağa'nın hayır teşebbüsleri için tanzim ettirdiği vakfiyedir. Vakfiyede geçen hayır işlerinden biri de saatin yenilenmesidir.

 

21 Temmuz 1815’te Manisa'ya giriş yapan Otto Friedrich Von Richter, Ulu Cami’deki “Avrupai” Saat Kulesi'nin Türk İmparatorluğu’ndaki tek saat olabileceğini söylemiştir. 24 Ekim 1863'de bir misyoner olan T. F. Wolters saati görmüş ve saat hakkında şu bilgileri vermiştir;

 ...Şehrin üst kısmında bulunan eski bir Hristiyan Kilisesi şimdi cami olarak kullanılıyor. Bu camiye girmemize izin verilmedi, ancak bize saat başı çalan ve Manisa'da imal edilmiş olmasıyla dikkat çeken bir saat gösterildi. Bu saat zamanla yıpranmış eski bir Ceneviz Saatinin yerine konulmuş...

(Ulu Cami'nin daha önce kilise olduğu iddiası aşağıda incelenecektir) T. F. Wolters adlı misyoner ve arkadaşları Hristiyan oldukları için Ulu Cami'ye sokulmamış ancak Manisa'da imal edilmiş olmasıyla övünülen saat kendilerine gösterilmiştir. Böylelikle yeni saatin Manisa'da imal edilmiş olduğunu ve eski saatin ise Ceneviz Saati olduğunu öğrenmiş oluyoruz.

 

İlk fotoğraf 1993 yılına ait ikinci fotoğraf ise 1973 yılına, minare şiddetli rüzgardan yıkılmış.
 

1878 tarihli "HANDBOOK FOR TRAVELLERS IN CONSTANTINOPLE And TURKEY IN ASIA" adlı kitapta yine cami hakkında bazı bilgiler verilmiş ve saatten Ceneviz Saati olarak bahsedilmiştir;

 Şehirde 20'nin üzerinde cami bulunmaktadır, bunlardan biri de İshak Çelebi'nin yaptırdığı eski bir cami... Bu cami önceden bir Rum kilisesiydi. Bu caminin minaresi renkli ve sırlı çiniler ile kaplıdır. Camide ilginç bir Ceneviz saati ve avlusunda birçok antik sütun başlığı bulunmaktadır. Girişinin birinde tahrif edilmiş Yunanca yazıtlar diğer girişte ise ilginç birçok sütun bulunmaktadır.

Ulu Cami'nin önceden bir kilise olduğu ve saatin Ceneviz Saati olduğu bilgisi yinelenmiştir. Muhtemelen T. F. Wolters'ın önceden yazdıkları referans alınarak bu kitaba eklenmiştir.

 

Gelelim saatin teknik özelliklerine; bir merdivenle çıkılan saat, yukarıda da bahsettiğimiz üzere cümle kapısının batı üst köşesinde, yuvarlak bir kaide üzerine oturan, dört sütunlu Baldaken görünüşlüydü. Saatin köşk kısmında (saat kulesinin son kısmı) tepesinde bir çan yer almaktaydı ve bir külah ile örtülüydü. Çanın sesinin uzaklara duyurulması için kenarlarında açıklıklar bırakılmıştır. Saat kadranı bulunmayan yalnızca çana vuran mekanizma sayesinde çıkan ses ile saatin kaç olduğunu vuruş adeti ile duyuran az gelişmiş bir saatti. Dövme demirden yapılan çark ve millerden oluşan mekanizmaya bağlı iki tane olan ve her biri 40-50 kilo gelen ağırlıklar sayesinde çalışmaktaydı. Cumhuriyet dönemine kadar çalışmıştır.

 

Manisalı şair Tevhide Hanım (d.1837-ö.1903) 'Destân-ı Mağnisa' (Manisa Destanı) adlı şiirinde Ulu Cami'nin giriş kapısı üstünde yer alan Çanlı Saat'ten bahsetmiştir. Böylelikle Manisa'nın Çanlı Saat'i ilk defa Türk edebiyatının konusu olmuştur;

 ... kulede zamanı gösteren herhangi bir saat yok. Saatin kaç olduğu, çanın vuruş adedine göre anlaşılıyor. Çanın çıkardığı yüksek sesten rahatsızlık duyan vatandaşlar, kulenin elektriğini kesiyor ancak belediye yetkilileri tekrar açıyor... ...kilise çanına benzediği için kule ve saat yerinden sökülerek caminin ön tarafına alınmış.

 

Manisa Büyükşehir Belediyesi'nin 'Tarihe Saygı Projesi' kapsamında aslına uygun olarak Saat Kulesi'ne çan ve saat mekanizması takılmıştır. Kuleye takılan saatin kopyası Manisa Milletvekili (o dönem ki Meclis Başkanı) Bülent Arınç'ın isteğiyle Milli Saraylar İdaresi tarafından yapılmıştır. Saat mekanizması ve çan 18 Şubat 2015 tarihinde çalınmıştır.  Saatin dişli çarkına ait bir parça bulunmuş ancak mekanizma ve çan bulunamamıştır. Çalınmış olan çan bronz malzemeden ve Mart 1908'de J.F. WEULE. BOCKENEM şirketi tarafından Bockenem - Almanya'da üretilmiştir. Tarihinden de anlaşılacağı üzere 1908 yılından sonra kullanılmış olan çan olmalıdır.

 

Ulu Cami'nin daha önce 'Kilise' olduğu iddiası;
Manisa Ulu Cami ve Medresesi’nin yerinde daha önce bir kilise yapısının bulunduğu çeşitli yayınlarda ve rivayetlerde yüzyıllardır ileri sürülmektedir. Rivayet nakledenlerden biri de Evliya Çelebi'dir. Çelebi, 1672 yılında Hacca giderken uğradığı Manisa'da Ulu Cami'yi ziyaret etmiş ve hakkında şu notları düşmüştür;

 Evvelâ eski cami, Sarhan Bey Camii, vilâyetin fatihidir. Daha önce bu cami kilise imiş. Sanatlı kubbeleri vardır ve kubbeleri baştan başa kiremit ile kırmızı horasani kireç ile örtülü mamur bir camidir. Mihrap üzerinde olan büyük kubbe kurşun ile örtülüdür. Avlusunun etrafında ibretlik 6 mermer sütun üzeri kubbelerdir. Avlusunun ortasında bir abdest havuzu vardır. Dört tarafından berrak suları akmaktadır. Bu avlunun üç tarafında medrese hücreleri vardır. Fethiye Medresesi adıyla âlimler arasında meşhurdur. Ve pâyede de yüksektir. Bu medrese kapısı önünde gölgeli büyük çınarları var.

Evliya Çelebi gibi birçok kimse herhangi bir kanıt sunmadan Ulu Cami'nin 'Kilise' olduğu iddiasını dillendirmiştir. Her ne kadar hiçbir kanıt sunulmamış olsa da yeni yapılan çalışmalar en azından Ulu Cami'nin bulunduğu yerde önceleri antik bir yapının var olduğunu göstermektedir.

 

Bu çalışmalara göre Ulu Cami'nin kuzey cephesinin doğu bölümü ile doğu cephenin kuzey bölümünde zeminden dört metre yüksekliğe kadar olan çıkıntılı kısımda bulunan büyük boyutlarda taşlardan oluşan kaba yontu taş örgünün, yapının diğer örgü türlerinden farklılaşması, burada daha önce başka bir yapı kalıntısının bulunduğu izlenimini vermektedir. Ayrıca cami hariminde ve avlularda kullanılan sütun ve sütun başlıkları, dış cepheleri ve medrese avlusunun cephelerini oluşturan taş örgülerde devşirme malzemelerin yoğunluğu bu görüşü kuvvetlendirmektedir. Yapıda kullanılan devşirme malzemelerin, Bizans İmparatoru Yuanni veya Manisa'yı Katolik Doğu Bizans'ın baş piskoposluk merkezi yapan dindar Bizans kralı Juan Ducas tarafından 1222 tarihinde inşa edildiği söylenen kiliseye veya antik bir yapıya ait olma ihtimali yüksektir.

 

'Kilise' iddiasının temel dayanağı üzerinde dini bir metin barındıran ve halk arasında Aslanlı Kapı olarak adlandırılan doğu kapısı üzerinde yer alan estetik amaçla kullanılmış olan devşirme elemanlardır. Manisa Ulu Cami'nin avlusunun doğu kapısı yan duvarlarının sağ ve sol üst kısmında birbirinin devamı olan iki İkonostasis parçası 'Kilise' iddiasının temelini oluşturmaktadır. Bu mimari parçalarda yeleli bir aslan figürü (sağ ve sol parçanın her ikisinde de), kabara halinde çiçek rozetleri ile spiral şeklinde yivli sütunlar üzerinde yükselen kemer içinde stilize edilen birer palmiye ağacı motifleri bulunmaktadır. Süslemesi üzerinde bulunan Grekçe yazı şöyledir;

Kitabenin transkripsiyonu ise şöyledir;

 Bu mabedi senin kulların sana ithaf ettiler Ey Mihail!

Yunan işgali sırasında Manisa'lı Rumlar, Ulu Cami'yi 'Kiliseye' çevirmeye teşebbüste bulunmuşlar ancak Manisa Müftüsü ve halk buna engel olmuştur.

 

Saat Kulesi Çeşmesi
Çeşme, mermer malzeme inşa edilmiş olup Saat Kulesi'nin kuzey cephesine bitişik durumda ve tek cephelidir. Çeşmenin ilk yapıldığı yer tam olarak bilinmemektedir, Saat Kulesi inşası sırasında kuleye yapıştırılmış olması daha muhtemeldir. Çeşme üzerinde yer alması gereken kitabe günümüzde kırık bir şekilde Ulu Cami avlusu içerisinde bulunmaktadır. Bu kitabeye göre çeşme 1914-15 (Hicri;1333) yıllarında liva mutasarrıfı Mehmet Tevfik Bey tarafından yaptırılmıştır. İki kenarından yükselen sütunlar ile bir niş oluşturulmuş ve bu nişin içerisinde ayna taşı, ayna taşının üzerinde de oluk bulunmaktadır. Ayna taşı üzerinde yüzeysel bir kemer içerisinde Nisâ Sûresi’nin 21. Âyeti’nden bir bölüm yazılıdır. Çeşmenin sütun başlıkları, yalak kısmı, ayna taşı ve nişinde kabartma tekniği ile işlenmiş çeşitli motifler bulunmaktadır. Yalağının ön yüzü, mukarnas (geometrik bezeme) dizileriyle bezelidir.

 

Fatih Kulesi üzerinde yer alan saat;
Kule, Manisa merkezde Hükümet Konağı önünde yer alan Cumhuriyet Meydanı ile Fatih Parkı'nın batısında hemen eski Tedaş binası yanında yer almaktadır. Kare planlı olup kesme taş ve tuğla ile kesin tarih bilinmemekle beraber muhtemelen 1446-1451 yılları arasında inşa edilmiş olmalıdır. Yapı 3 katlı, yaklaşık 12 metre yüksekliğinde, girişi güney yönündedir. Yapının güney, kuzey, doğu cephelerinde dikdörtgen pencereleri bulunmaktadır. II. Murad devri’ne ait Saray-ı Amire’nin (-bilgi için link eklenecektir-) kule yapısıdır. Bir dönem Fatih Kütüphanesi olarak hizmet vermiştir. Sonraları kaderine terk edilen kule 1901-1902 yıllarında Saruhan Sancakbeyi Mustafa Galip Bey tarafından restore edilmiş ve kulenin çatısına II. Abdülhamid'in emriyle bir saat yerleştirilmiştir.

 

Saat hakkında herhangi bir bilgi (yapım yılı, modeli, teknik özellikleri) edinilememiştir. Yunan işgalinde ahşap kısımları yanmıştır. Cumhuriyet döneminde ise onarılırken çatı üzerinde yer alan saat kısmı yıktırılmış. binanın dışı çirkin bir sıva ile kaplanmış ve (eski) Halkevi binasına eklenmiştir. Günümüzde ise kule sıradan bir bina görünümündedir ve restoran olarak işletilen binanın bir bölümüdür. Fatih Kulesi, üzerindeki çirkin sıvadan bir an evvel kurtarılmalı, üzerine fotoğraflarda yer alan saatin bir benzeri yerleştirilmelidir.

 

Muradiye-Menemen Kavşağı'nda yer alan Yeni Saat Kulesi;
Manisa Büyükşehir Belediyesi, 2017 yılında peyzaj çalışmaları kapsamında Muradiye-Menemen Kavşağı'na saat kulesi yerleştirmiştir. Modern görünüme sahip kadranlı saat kulesi Menemen yönünden gelenlere ve gidenlere selam durmaktadır. Peyzaj çalışmaları bakımından başarılı ancak taşıdığı mimari özellikler sebebiyle asla yukarıda bahsettiğimiz Fatih Kulesi Saat'i ve Ulu Cami Saat Kulesi olmayacaktır. Yapılması gereken iki değerin en kısa zamanda Manisa'ya tekrar kazandırılması ve sonraki nesillere miras olarak bırakılmasıdır.

KAYNAKÇA:
1-“MANİSA ÇEŞMELERİ” adlı YÜKSEK LİSANS TEZi - HAZIRLAYAN: Hasan UÇAR - EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SANAT TARİHİ ANA BİLİM DALI - İzmir, 2009.

2-“MANİSA GELENEKSEL MAHALLE DOKUSU İÇERİSİNDE ÇEŞMELER” adlı makale - Araş. Gör. Damla Gül Begüm KEKE, Doc. Dr. İzzet YÜKSEK, Aras. Gör. Yağmur Burcu GÜNBEK - Celal Bayar Üniversitesi - Manisa.

3-“Manisa'da, Ulucami önünde bulunan 649 yıllık saat kulesindeki tarihi saat çalındı” adlı haber - http://aljazeera.com.tr/ adresinden erişildi.

4-“Manisa'da tarihi saatin çarkı çalındı” - adlı haber - https://internethaber.com/ adresinden erişildi.

5-“Manisa’da Fatih’in kulesi bar yapıldı!” adlı makale - Prof. Dr. Ahmet Şimşirgil - https://turkiyegazetesi.com.tr/ adresinden erişildi.

6-“Manisa - Saat Kulesi” adlı sayfa” - http://wowturkey.com/ adresinden erişildi.

7-“Manisa'da tarihi saat çalındı” adlı haber - https://ntv.com.tr/ adresinden erişildi.

8-“Saat kulesinin sesi, mahalleliyi bezdirdi” adlı haber - https://risalehaber.com/ adresinden erişildi.

9-“Tevhide Hanım” adlı sayfa - http://tr.writersofturkey.net/ adresinden erişildi.

10-“Manisa'ya saat kulesi yapılıyor” adlı haber - http://hurriyet.com.tr/ adresinden erişildi.

11-“Manisa Ulu Camii'nin Önündeki Meydanda Yer Alan Saat Kulesinden Çalınan Çan” - adlı kayıt - https://kvmgm.ktb.gov.tr/ adresinden erişildi.

12-“XVIII. YÜZYILIN İLK YARISINDA MANİSA'NIN SOSYAL VE İKTİSADİ DURUMU” adlı Doktora Tezi - Hazırlayan: Önder BAYIR - Danışman: Prof. Dr: Feridun M. EMECEN - İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANADİLİM DALI.