Doğu Türkistan (Sincan Uygur Özerk Bölgesi)

Doğu Türkistan  (Sincan Uygur  Özerk Bölgesi) 

Sincan Uygur Özerk Bölgesi (Basitleştirilmiş Çince: 新疆维吾尔自治区; Geleneksel Çince: 新疆維吾爾自治區; pinyin: Xīnjiāng Wéiwú’ěr Zìzhìqū; Uygurca: شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى, Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni),

Doğu Türkistan Bayrağı

Türkiye Türkçesinde yazılmış şekliyle Sincan Uygur Özerk Bölgesi, Çin resmi devlet kaynaklarında Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi veya sadece Xinjiang olarak geçmekle beraber gayri resmi adıyla “Doğu Türkistan” olarak geçen, Çin’in kuzeybatısında bulunan bir özerk bölgedir.

Güneyde Tibet Özerk Bölgesi, güney doğuda Çinghay ve Gansu eyaletleri, doğuda Moğolistan, kuzeyde Rusya, kuzeybatıda Kazakistan ve batıda Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan, Pakistan ve Hindistan kontrolündeki Keşmir bölgesiyle komşudur.

1.664.897,17 km² yüzölçümü ile Çin Halk Cumhuriyeti’nin en geniş idari bölgesidir. Başkenti  Urumçi, resmî dilleri Uygurca ve Standart Çincedir.

Mançuların kurduğu Çing Hanedanı Qianlong döneminde “Yeni Sınır” anlamına gelen “Shinkyang (Xinjiang)” (Mançu dilinde “Ice Jecen”) adı verilmiştir. Ancak bu isim kimi zaman eleştirilerek “Doğu Türkistan” ya da “Çin Türkistanı” gibi isimlerin kullanılması savunulmaktadır.

Doğu Türkistanlılar

Çin Halk Cumhuriyeti hükümeti ise bu tür isimlerin kullanılmasını ayrılıkçılık veya Pan-Türkist olarak niteleyip karşı çıkmaktadır.

Bu bölgenin büyük çoğunluğu Uygurlar ve Kazak Türkleri tarafından oluşmakla beraber, Huiler ve Tacikler gibi Türk olmayan Müslüman azınlığın yanı sıra Çin Hükümeti tarafından yerleştirilmiş  Han Çinlilerinin oluştuğu topluluklar yaşamaktadır.

20. Yüzyılın ikinci yarısında itibaren Çin baskıları sonucunda Türkiye başta olmak üzere birçok ülkeye göç etmek durumunda kalan Uygurların, bölgedeki nüfusunda önemli bir düşüş olmuştur.

TARİHÇE 

HUN TÜRKLERİ VE ÇİN HAN HANEDANI ÇATIŞMASI  

Doğu Türkistan bölgesi Hun Türklerinin esas anayurdu olarak bulunmaktaydı. Çin’in Han Hanedanı (MÖ 206 – 220) döneminde Çin bölgedeki yerel devletlerle Hunlara karşı ittifak oluşturmak amacıyla ilk defa Zhang Qian adında bir elçiyi batıya göndermiştir. Bundan sonra bölgenin hakimiyeti için Han Hanedanı ve Hunar arasında başlayan uzun mücadele, Çin’in lehine sonuçlandı. MÖ 60 yılında Han Hanedanı günümüz Moğolistan’ın da dahil olduğu alandan Pamir Dağları’na kadar uzanan bölgeyi işgal ederek kontrolü altında aldı.

Çin’de Wang Mang karışıklıklarının yaşandığı dönemde vilayette isyanlar baş gösterdi ve MÖ 13 yılında bu bölge tekrar Hun hakimiyetine döndü. Daha sonra bölgeye defalarca sefer düzenleyen Han Hanedanı 74-76, 91-107 yılları arasında, ve 123’ten sonra vilayet yönetimini tekrar kurdu. Han Hanedanı’nın devrilmesinin ardından Batı bölgeleri genel valiliği Vey Hanedanı (265’e kadar) ve Batı Jin Hanedanı (265’ten sonra) tarafından devam ettirildi.

4 – 6. YÜZYILLAR ARASI 

4. yüzyıldan başlayarak kuzeyden gelen göçebe akınlarına maruz kalan Batı Jin Hanedanı yıkılınca Kuzeybatı Çin’de Beş Barbar Onaltı Krallık denilen dönemde Han Çinlisi olmayan halklar tarafından çeşitli krallıklar kuruldu. Bunlardan Qian Liang, Qian Qin, Hou Liang ve Batı Liang, Batı bölgeleri genel valiliği egemenliği altına almaya çalıştı. Sonunda Kuzey Çin’i egemenliği altında birleştiren Kuzey Vey Hanedanı bugünkü Doğu Türkistan’ın güneydoğusunu hakimiyeti altına aldı. Batı bölgeleri ise Shule, Yutian, Guizi ve Qiemo gibi yerel devletlerin elinde kalmıştı; buna karşılık Turpan çevresindeki orta bölgeler Kansu merkezli Kuzey Liang krallığının ardılı olan Gaochang’ın kontrolü altındaydı.

GÖKTÜRK KAĞANLIĞI DÖNEMİ  

5. yüzyılın sonlarına doğru bölgeye giren Tuyuhun ve Rouran boyları bu bölgedeki Çin egemenliğine son verdi. 6. yüzyılda Rouran hakimiyeti altındaki Altay bölgesinde Göktürkler tarih sahnesine çıktı. 1 yüzyıl içerisinde Rouranları yenerek nüfuzu batıda Aral Denizi, doğuda Baykal Gölünü aşan ve tüm Orta Asya’yı kapsayan geniş bir Göktürk İmparatorluğu kuruldu.

Kağanlığı 583’te doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıldıktan sonra bu bölge Batı Göktürk Kağanlığı’nın egemenliğinde kaldı. 609 yılında Çin’in Sui Hanedanı Tuyuhunları yenerek Doğu Türkistan’ı ele geçirdi.

TANG HANEDANI VE HANLIKLAR  

Uygur Türklerine ait Kızıl Mağara Freksleri

Çin’de 618 yılında kurulan Tang Hanedanı bölgede hızlı bir yayılma göstermiştir. 620’ler ve 630’lardan başlayarak Göktürkler üzerinde baskısını arttıran Tang Çin’i 657’de Batı Göktürk Kağanlığı’nın yıkılmasına yol açmıştır.

Bu dönemde Anxi genel valiliği’ne bağlanmıştı. Ancak bu vilayet Tang Hanedanı’nın sonuna kadar varlığını sürdürememiştir. 8. yüzyıldaki Anshi İsyanı döneminde, Tibet Tang Hanedanı’nın bu bölgeden Yunnan’a kadar olan geniş bir bölümünü ele geçirmişti. Bundan sonra Doğu Türkistan’ın güneyi Tibet’in kontrolüne girerken, bölgenin kuzey kısımı Uygur Kağanlığı’nın hakimiyetine girdi.

9. yüzyılın ortalarında Tibet ve Uygur Kağanlığı zayıflamaya başladı. Çeşitli Türk boylarının oluşturduğu Karahanlılar 10. ve 11. yüzyıllarda bölgenin kontrolünü ele geçirdi. Bu arada 840’ta Uygur Kağanlığı’nın Kırgızlar tarafından parçalanmasından sonra kimi Uygur boyları bugünkü Turfan ve Urumçi çevresine yerleşir. Burada kurulan Uygur devleti kimi zaman çeşitli devletlerin himayesine girse de 13. yüzyıla kadar Doğu Türkistan’ın doğusuna hükmetmiştir.

1132’de, Mançurya’daki Kitan’nın ardılları Kuzey Çin’deki Jurchen’lerin baskısından kaçarak bu bölgeye girmiştir. Burada Karahıtay Hanlığı’nı kurarak Tarım Havzasının büyük bölümünü 13. yüzyıla kadar hakimiyetleri altında tutmuşlardır.

MOĞOL DÖNEMİ  

Tüm Moğolları ve Türkleri hakimiyeti altında birleştiren Cengiz Han batıya doğru ilerlemeye başladığında Uygur devleti 1209’da Moğollara ittifak teklif ederek Cengiz Han’a vergi ve asker vermeyi öneren Uygurlar, buna karşılık Turfan – Urumçi bölgesinin egemenliğini elinde tutmayı başardı.

1218’de Cengiz Han, bölgede hakim olan Kara Hıtay devletini yıkmıştı. Kara Hıtay Devleti’nin İslamiyete karşı baskıcı tutumları nedeniyle Cengiz Han Kaşgar bölgesinde bir kurtarıcı olarak karşılandı.

Cengiz Han’dan sonra Moğol İmparatorluğu oğulları arasında paylaşılınca, bu bölge Çağatay Hanlığı’nın payına düşmüştür. Ancak Moğolistan ve Çin’deki Yuan Hanedanı diğer Moğol Hanlıkları ile burada hak iddia edince 15. yüzyılda Çağatay Hanlığı parçalandı ve Gulca, Yarkand ve Turfan’da hükümdarlıklar kuruldu.

17. yüzyılda Cungarlar, Oyratlar, Kalmıklar bölgede bir İmparatorluk kurmuştu. Bunlardan Kalmıklar egemenliklerini Çin Seddi’nden Don Nehri’ne, Himalayalar’dan Sibirya’ya kadar genişletmeyi başarmıştır.

MANÇU İMPARATORLUĞU  

Çin’de Mançular tarafından kurulan Çing Hanedanı 18. yüzyılın ortalarında bölgenin hakimiyetini Cungarlar’ın elinden aldı.

Çing Hanedanı, Tarım Havzası ve Çungarya bölgesinde kendine bağlı küçük hanlıklar oluşturmak istediyse de 1758-1759 yıllarında çıkan isyanlar üzerine bu planını değiştirerek direkt merkeze bağlı bir askeri yönetim kurdu. İki bölge birleştirilerek Gulca’daki İli generalinin yönetimine verildi.

DUNGAN İSYANI 

19. yüzyılın ortalarında Rus Çarlığı Çin’in kuzey bölgelerine baskısını artmıştı. Afyon Savaşı, Taiping İsyanı gibi karışıklıkların içinde bulunan Çin’in uç karakollardaki etkinliği büyük ölçüde kısıtlanmıştı. 1864’te Doğu Türkistan’da Çinli Müslümanların (Huiler) ve Uygurların başlattığı geniş çaplı isyanlar bölgede Çin egemenliğinin kalkmasına neden oldu.

KAŞGAR EMİRLİĞİ  

20. yy başlarında Kaşgar

1865’da komşu Hokand Hanlığından Yakub Beg Kaşgar’a girip altı yıl boyunca neredeyse tüm Doğu Türkistanı’ı ele geçirmişti. Ancak 1871’de kargaşadan yararlanan Ruslar Gulca dahil olmak üzere zengin İli nehri vadisini işgal etmeyi başarmıştı. Çing Hanedanı generali Zuo Zongtang, bölgede ki kargaşadan yararlanarak 1875-1877 arasında bölgenin kontrolünü tekrar ele geçirerek Yakub Beg’in hakimiyetine son verdi.

SİNCAN EYALETİ  

1881’de diplomatik çabalarla Gulca bölgesi geri alınsa da 1884’te Çing Hanedanı Sincan Eyaleti’ni kurarak burayı Çin idari sistemine bağladı.

ÇİNG HANEDANININ ARDINDAN  

1912’de Çing Hanedanı’nın yerini Çin Cumhuriyeti aldı. Sincan’daki Qing valisi Yuan Dahua kaçarak yerini Yang Zengxin ‘e bıraktı. Sincan’ın Çin Cumhuriyetine devrini gerçekleştiren Yang Zengxin 1928’daki ölümüne kadar bölgenin valisi olarak kaldı.

DOĞU TÜRKİSTAN İSLAM CUMHURİYETİ  

1930’larda Çin’e karşı yürütülen bağımsızlık mücadelesi sonucu 1933’te Kaşgar’da Birinci Doğu Türkistan Cumhuriyeti (Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti) ilan edildi.

Kısa süreli Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti’nin ardından,  Sheng Shicai komutasındaki Çin ordusu Doğu Türkistan’ın kontrolünü ele geçirdi.

DOĞU TÜRKİSTAN CUMHURİYETİ  

1944-1949 arasında Sincan’ın kuzeyinde bugünkü Kazak Özerk Bölgesi’nde Sovyetler Birliği’nin desteğiyle İkinci Doğu Türkistan Cumhuriyeti kuruldu.

Doğu Türkistan Bağımsızlık hareketi liderlerinden Osman Batur’un Çin askerlerince idamından önce Kaşgar sokaklarında dolaştırılması

Doğu Türkistan Cumhuriyeti 1949’da Halk Kurtuluş Ordusu’nun Sincan’a girmesiyle sona ermek zorunda kaldı.

Bölgenin Çinleşmesi adına 1954 senesinde Sincan Üretim ve İnşaat Kolordusu kuruldu ve bölgedeki Çin baskısı üst seviyeye çıktı.

Bağımsızlık hareketleri kırsalda hızlanmış ve Çin’e karşı oldukça yıpratıcı olmuştu. Bağımsızlık liderlerinden olan Osman Batur’un elleri ve kolları kesilip idam edilmesinden sonra Çin Hükümeti’nin baskısıyla birçok Uygur Türkü, Kazakistan, Afganistan, Pakistan ve Hindistan gibi yakın ülkelere kaçmak zorunda kalmıştı.

1 Ekim 1955’te Sincan Eyalet statüsünden çıkarılarak Özerk Bölge olarak ilan edildi.

TEMMUZ 2009 URUMÇİ OLAYLARI  

5 Temmuz 2009 günü Urumçi’de başlayan olaylardır. 25/26 Haziran 2009 tarihinde resmi kaynaklara göre iki Uygur’un hayatını kaybettiği olayları protesto etmek için toplanan Uygurlar ile buna tepki gösteren ve Çin’in en kalabalık etnik grubu olan Han’ların karşı karşıya geldiği olaylarda, resmi kaynaklara göre 197 kişi hayatını kaybetmiş, 1.721 kişi yaralanmıştır. 

Urumçi sokaklarında Uygur Türklerine saldırmayı bekleyen Han Çinlileri

Açıklanan bu rakamlara rağmen üst düzey Uygur temsilcileri Han Çinlileri tarafından öldürülen ve yaralanan kişi sayısının daha fazla olduğunu bildirmektedir.

BÖLGEDE YAŞANAN ETNİK SORUNLAR

Son Çin işgalinden sonra, Çin hükümetinin Türk unsurlara karşı dinsel ve kültürel baskısı oldukça yoğun olmuştur. Çin hükümeti denetimdeki din yöneticileri ibadethaneleri kısıtlı Türkleri ve Türk dilini baskı ile azaltmaya çalışmaktadır. Bölgeye yerleştirilmiş olan Han Çinlileri ve Uygur Türkleri arasında gerginlik had safhada olup, Çin hükümetinin gizli desteği ile Han Çinlileri Türkler üzerine baskıcı olmaktadır.  Birçok kişi çeşitli suçlar isnat edilerek toplama kamplarına gönderilmekte, çocuklar eğitim kampları adı altında Çin Kültür baskısına maruz bırakılmaktadır. Çin, bunların yanı sıra nükleer denemelerini yine bu bölge olan Lop Nur gölü civarında (Lop-Nur nükleer test alanı) yaparak bölge üzerinde psikolojik baskısını devam ettirmiştir. Doğu Türkistan Bağımsızlık Hareketi, Çin tarafından kabul edilmemekle beraber birçok ülke tarafından onaylanmaktadır.

KÜLTÜREL MİRAS 

Hunlar tarafında inşa edildiği düşünülen Beyaz Piramitler bu bölgededir.

Kazılarda “Lolan Güzeli” adı verilen 3.800 yıllık kadın mumyası bu bölgede çıkmıştır.  (Çin Hükümeti bu mumyanın uluslararası görücüye çıkmasına izin vermemektedir.)

Karız su kanalları

Dünyanın ilk sulama kanallarından olan Karız Kanalları, Taklamakan Çölü’nün altından geçerek, takribi 5.100 km yol alarak bölgeye ulaşmakta olup bu kanalların yarısı halen aktif durumdadır.

Günümüzde taze meyveyi anlatmak için kullanılan “Turfanda” tanımı, Doğu Türkistan’da bulunan ve meyve sebze üretiminde en başarılı olan “Turfan şehrinden geldi” anlamı taşımaktadır.

Türkler tarafından matbaa 9. Yüzyılda bu coğrafyada kullanılmıştır.

Kaşgarlı Mahmut tarafından Türk edebiyat ve Türk Dili üzerine yazılmış olan “Divanü Lügati’t Türk” (Büyük Türk Sözlüğü) bu coğrafyada doğmuştur.

Üst medeniyet anlamı taşıyan “Uygar” kelimesi yine “Uygur” kelimesinden doğmuştur.

COĞRAFYA   

Doğu Türkistan (Sincan) Çin Halk Cumhuriyeti’nin en büyük idari bölgesidir; Çin’in toplam yüzölçümünün altıda birinden fazlasını kapsar.

Bölge, Tanrı Dağları  tarafından Çungarya Havzası ve Tarım Havzası olarak iki havzaya bölünmüştür.

Doğu Türkistan’ın (Sincan) aynı zamanda Çin’in en alçak noktası deniz seviyesinin altında 155 metredir. En yüksek noktası ise, 8611 metre ile Keşmir sınırında yer almaktadır.

BİYOLOJİK KAYNAKLAR 

Bölgede 699 yabanıl hayvan türü yaşamaktadır. Bu türlerin 137’si memeli, 85’i balık, 45’i sürüngen, yedisi ise amfibik sınıflara aittir. Dört binin üzerinde bitki türü barındıran bölge, aynı zamanda ekonomik değeri olan bitki türlerine de sahiptir.

ÖNEMLİ NEHİRLER 

• İli Nehri
• Tarım Nehri

İKLİM

Doğu Türkistan’ın deniz kıyılarından uzak kalması ve yüksek dağlarla çevrilmiş olması, çölleşmesine sebep olmuştur. Bu yüzden de kurak bir iklime sahiptir.

DOĞAL YAŞAM 

Kırgızistan, Güney Kazakistan, Tacikistan ve Sincan (Doğu Türkistan) içindeki Orta Asya dağlarında, doğal ortamda yabani bir elma türü olan, Uygurca yawa almisi adı verilen bir elma türü yetişir.   

Sincan Merinos koyunlarından (Uygurca: inchike yungluq qoy) diğer merinos türleri çoğalmıştır. İnce yünü ve gövde ağırlığı olmak üzere iki amaçla üretilen bir koyun cinsidir.

Yangihissar, Kertenkeleler alt takımından olan geckogillerden birine ismini verdiği, Yangihissar gecko (Cyrtopodion elongatus) tüm doğu Çin boyunca görülür.

Türkistan ardıcı  denilen “Juniperus pseudosabina“, “Juniperus semiglobosa” ve “Juniperus turkestanica” gibi ardıç türleri bölgede yetişir.

YÖNETİMSEL BÖLÜMLER 

ÖNEMLİ ŞEHİRLER 

• Urumçi
• Kaşgar
• Turfan
• Karamay
• İli(Gulca)
• Shihezi
• Yarkent
• Hotan
• Hami(Kumul)
• Korla
• Kuça
• Aksu, Sincan
• Altay, Sincan

NÜFUSU VE ETNİK YAPISI

Kaynak: BİLGİPEDİA
https://www.bilgipedia.org/content/turk-halklari/