Orta Çağ Türkiye’sini Anlatan Bir Kitap; “Anadolu Türk Beylikleri”
Osmanlı ve Türkiye Selçuklu Devleti'nin gölgesinde kalan fakat bıraktıkları miras ile Türkiye tarihi içinde Türk beyliklerinin ayrı bir yeri vardır. Türklerin Anadolu coğrafyasına gelişlerinden itibaren farklı bölgelerde beylik denilen, küçük devlet de diyebileceğimiz teşkilatlanma içerisine girdikleri, kısa veya uzun ömürlü hüküm sürdürdükleri görülür. Beylikler devri Orta Çağ Türkiye’si anlamak ve analiz etmek için bakir alanlardan biridir.
Ülkemizde beylikler ile ilgili çeşitli çalışmalar yapılmıştır fakat yine de yazılacak ve üzerinde durulacak birçok husus vardır. Beylikleri ilk ele alıp inceleyenler Türkiyat Mecmuası’nda M. Fuad Köprülü, Tarih-i Osmani Encümeni’nde Halil Edhem olmuştur. Zeki Velidi Togan’ın Umumi Türk Tarihine Giriş adlı eserinde de beylikler devrine ait esaslı bilgiler yer almaktadır. Daha sonrasında ilk dönem beylikler hakkında Faruk Sümer’in Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri ve Osman Turan’ın Doğu Anadolu Türk Devletleri adlı eserleri öne çıkmaktadır. İkinci dönem beyliklere dair derli toplu çalışma da İsmail Hakkı Uzunçarşılı’nın Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri adlı eseridir.
Günümüze kadar beylikler üzerine birçok makale, tez çalışması ortaya konmuştur. Bunun dışında Türk Tarih Kurumu tarafından bölgesel bazda belirli aralıklarda beyliklerin tarihine yönelik sempozyumlar düzenlenmektedir. Durum itibariyle beylikler hakkında güncel çalışmaları ve tüm beylikleri ihtiva eden derli toplu bir kaynak ihtiyacı doğmuştur. İstanbul Üniversitesi tarih bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Muharrem Kesik tarafından yazılan Anadolu Türk Beylikleri adlı eserde birinci ve ikinci dönem beyliklerin tarihini tek bir kitapta toplanmış olup eser aynı zamanda bir el kitabı niteliğindedir.
Kitapta ilk olarak beylikler ile ilgili günümüze kadar yapılan çalışmaların genel bir çehresi çizilmiştir. Kitabın zengin bibliyografyadan oluşan bu kısmı beylikler alanında çalışma yapacaklara yol gösterici mahiyettedir. Bunun dışında beyliklerin, siyasî, sosyal, ekonomik, mimari alandaki faaliyetleri ilgili başlıklar altında anlatılarak Orta Çağ Türkiye'sine kattıkları aktarılmıştır. Görsel olarak da desteklenen kitapta beyliklere bütün olarak bakmak mümkün olmaktadır. Kitapta öncelik ilk dönem beylikler olan Çaka Beyliği, Tanrıbermiş Beyliği, Ahlatşahlar (Sökmenliler), Artuklular, Danişmendliler, Dilmaçoğulları, İnaloğulları, Mengücekliler, Saltuklular, Çubukoğulları’na verilmiştir. Kitapta ilk Türk amirali olarak bildiğimiz Çaka Bey ve onunla birlikte İzmir çevresinde hüküm sürmüş Tanrıbermiş beyliği anlatılmaktadır. Bu bölümde beylikler içerisinde Artuklular ve Danişmendliler hakkında daha zengin bilgiler vardır. Özellikle Artuklular'ın mimari, kültür-sanat ve bilim alanında bıraktıkları eserler göze çarpmaktadır. Danişmendliler’in de Türkiye Selçuklu Devleti ile beraber Haçlılara verdikleri mücadeleler anlatılmaktadır.
İkinci dönem beylikler içinde Alâiye Beyliği, Aydınoğulları, Candaroğulları, Çobanoğulları, Taceddinoğulları, Dulkadiroğulları Beyliği, Eretna Beyliği, Erzincan (Mutahharten) Beyliği, Eşrefoğulları, Germiyanoğulları, Hamidoğulları, İnançoğulları, Kadı Burhaneddin Ahmed Devleti, Karamanoğulları, Karesioğulları, Menteşeoğulları, Pervaneoğulları, Ramazanoğulları, Sâhipataoğulları, Saruhanoğulları, Tacettinoğulları, Tekeoğulları anlatılmaktadır. Genellikle Osmanlı beyliğine odaklanılan bu zaman diliminde Anadolu’daki diğer beyliklerin ne gibi faaliyetlerinin olduğuna değinilmiştir. Bu evre Türklerin aynı zamanda Ege ve Akdeniz kıyılarına açıldıkları evredir. Kitapta denizlerde etkinlikleri olan Karesioğulları, Aydınoğulları, Menteşeoğulları, Saruhanoğulları, Tekeoğulları, Candaroğulları, İsfendiyaroğulları ve Karamanoğulları’nın faaliyetleri anlatılmaktadır. Beyliklerden Karamanoğulları, Dulkadiroğulları ve Ramazanoğulları’nın uzun ömürlü oldukları ve Osmanlı’nın yükseliş devrine kadar yaklaşık XVI. yüzyıla kadar hüküm sürdükleri gözlemlenmektedir.
Kitapta ilk ve ikinci dönem beyliklerin dış ilişkilerinde Bizans, Kilikya Ermeni Krallığı, Haçlılar, Memlûkler, İlhanlılar ve İtalyan şehir devletleri ile münasebetleri hakkında fikir edinilmektedir. Genel olarak bakıldığında ise Türklerin XI. yüzyıldan itibaren başlayan Anadolu serüveninde coğrafyaya koydukları maddi eserlerin yoğunluğu göze çarpmakta ve bu zaman diliminde nelerin yaşandığına dair güncel bilgiler sunmaktadır.
Günnur IŞIK