İran’da Türk Nüfusunun Yaşadığı Bölgeler ve Sınırları
Yazan: Ata ŞAHİT

İran’da Fars etniğinden sonra en çok nüfusa sahip olan Türkler ülkenin çeşitli bölgelerinde yaşamaktadır. Bugüne değin İran’da yaşayan Türk nüfusun sayısı ve bölgelere göre dağılım oranı ile ilgili İran devleti tarafından resmi istatistikler paylaşılmamıştır. Bu da en çok İran devlet aygıtının etniklere yönelik genel politikasından kaynaklanmaktadır. İran’da yayınlanan birçok kaynak ülkenin resmi dilinin Farsça olmasına rağmen Fars etniğinin İran’da çoğunluğu oluşturmadığını yazmaktadır. Örneğin İran Genelkurmay Başkanlığı Coğrafi Kurumu tarafından 2014 yılında yayınlanan “İran’ın Stratejik Coğrafyası” eserinde Fars etniğinin İran nüfusunun yarıdan azını oluşturduğunu, nüfusun yarıdan fazlasını Fars olmayan ya da Farsça konuşmayan etnik gruplarının oluşturduğu ve Türk etniğinin Fars etniğinden sonra en çok nüfusa sahip olduğu yazılmaktadır [1]. Benzer bir şekilde Eski İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber Salihi, 18 Ocak 2014 tarihinde Türkiye’ye yaptığı ziyarette Türk basınına verdiği bir röportajında “İran nüfusunun %40’ı Türk’tür ve bu rakam iki ülkenin ilişkilerini geliştirmekte iyi bir potansiyele sahip etkendir” ifadesini kullanarak İran’da en az 30 milyon Türk’ün yaşadığını ifade etmiştir [2]. İran’da yaşayan Türk nüfus ile ilgili çeşitli uluslararası kurum ve kuruluşlar da çeşitli tahminler ileri sürmektedir. Örneğin Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu (UNFPA) İran nüfusunun %24’ünün Azerbaycan Türkleri, %2’sini Türkmenler ve %1’ini Kaşkay Türklerinin oluşturduğunu yazarken CIA World Factbook %24, Yeni Amerika Vakfı %21,6 ve Uluslararası Azınlık Hakları Grubu Ansiklopedisi %24 İran nüfusunun Türklerden oluştuğunu yazmaktadır [3]. İran’ın etnik yapısı ile ilgili son yıllarda yapılan araştırmalar ve yayınlar eserleri içinde en çok dikkat çeken çalışma “İran Genel Kültür Konseyi” tarafından “Genel Kültürü Endekslerinin Araştırma ve İnceleme Projesi” adı altında yapılan çalışma ve 33 ciltlik dizi kitap şeklinde yayınlanan eser olmuştur. Anket çalışması yöntemi ile yapılan bu çalışmada İran’da illere göre Türk nüfusunun dağılımı şu şekilde ele alınmaktadır [4]:

İran’da yaşayan Türkler kendi içinde Güney Azerbaycan Türkleri, Türkmenler, Kaşkay Türkleri ve Horsan Türkleri gibi alt kollara bölünmektedir. Bu Türk topluluklar içerisinde en çok nüfusa sahip olan topluluk İran’ın kuzeybatısında yaşayan Güney Azerbaycan Türkleridir. Güney Azerbaycan Türklerinden sonra sırasıyla İran’ın merkezi ve güneybatısında yaşayan Kaşkay Türkleri ve İran’ın kuzeydoğusunda yaşayan Horasan Türkleri ve Türkmenler gelmektedir. Bu topluluklar dışında İran’da nüfusları birkaç bin kişiyi geçmediğinden dolayı ana etnik unsurları içerisinde sayılmayan Halaç Türkleri ve Kazak Türklerinin de yaşadığı bilinmektedir.

Güney Azerbaycan’ın Sınırları ve Nüfusu

Tarihi Azerbaycan coğrafyasının Rus İmparatorluğu ile Kaçar Hanedanı arasında 12 Ekim 1813 tarihinde imzalanan Gülistan Antlaşması ve 10 Şubat 1828 tarihinde imzalanan Türkmençay Antlaşması ile ikiye bölünmesi sonucunda ortaya çıkan Güney Azerbaycan bölgesi İran egemenliği altında kalan tarihi Azerbaycan topraklarıdır. İbn Havkal, 977 yılında kaleme aldığı Suret el-Arz [Yeryüzünün Siması] eserinde Azerbaycan sınırlarını şu şekilde ele almaktadır: “Azerbaycan coğrafyası doğudan Cibal, Deylem ve Hazar Denizi’nin batısı (Gilan ve Mazenderan), batıdan Ermen, Ellan ve Cezire [Ada], kuzeyden Ellan ve Cibal-i Kabak (Kafkasya) ve güneyden Irak [Irak-ı Acem] ve Cezire (Erak, Humeyn ve İsfahan) ile sınırlıdır” [5]. Benzer bir biçimde Yakut el-Hamevi (1178-1229) Mucemü’l Büldan eserinde Azerbaycan coğrafyasını ele aldığı zaman Azerbaycan’ın sınırlarını şu şekilde çizmektedir: “Azerbaycan sınırları doğudan Berde’den (Kür nehrinin güney kısmı ve Aras nehrinin kuzeyi) başlayıp batıda Erzincan’a kadar uzanmaktadır. Kuzeyden ise Deylem, Gilan ve Tarım bölgelerine bağlanmaktadır” [6]. Hamdullah el-Müstevfi (1281-1340), Nüzhetü’l Kulub eserinde Azerbaycan yurdu ve sınırlarını şu bölgelerden oluştuğunu yazmaktadır: “Azerbaycan yurdu 9 tümendir. 27 şehir bulunmaktadır. Bu yurdun büyük bir bölümünde havalar soğuk ve bazı bölgelerinde ılımandır. Sınırları Irak-ı Acem (İran’ın bugünkü Erak şehri ve İsfahan’a kadar uzanan bölge), Muğan, Gürcistan, Ermen ve Kürdistan ile çevrilidir. Uzunluğu Bakü’den Halhal’a 95 fersah, genişliği Becrevan’dan (Muğan bölgesinin eski şehirlerindendir) Sipan’a kadar 55 fersahtır” [7].

Bugün İran’ın idari bölünmesine göre İran coğrafyası 31 ile bölünmüştür. Güney Azerbaycan coğrafyası İran’ın Batı Azerbaycan, Doğu Azerbaycan, Erdebil, Zencan, Hemedan ve Kazvin illerinin ya tamamı ya da çoğunluğunu, Tahran ve Elbürz, Kum ve Merkezi illerinin kayda değer bir bölümü ve Kürdistan, Kirmanşah, Gilan ve Loristan illerinin az bir bölümünü kapsamaktadır.

Bu iller içerisinde Batı Azerbaycan ilinin %90 nüfusu Türk etniğinden oluşmaktadır. İran Genelkurmay Başkanlığı’na bağlı İran Silahlı Kuvvetler Coğrafi Kurumu’nun 2000 yılında anket çalışması yöntemiyle yaptığı ve “Ülke Kentlerinin Coğrafî Kültürü: Urmiye Kenti” başlığıyla yayınladığı raporda Batı Azerbaycan ilinin merkezi olan Urmiye kentinin %85,7 nüfusunu Türkçe konuşanlar (Türkler), %10,5 nüfusunu Kürtçe konuşanlar (Kürtler), %1,7 nüfusunu Süryaniler, %1,6 nüfusunu Farsça konuşanlar (Farslar) ve %0,5 nüfusunu Ermenilerin oluşturduğu yazılmaktadır [8]. Batı Azerbaycan ilinin İran-Türkiye sınırında yer alan ve Çaldıran ve Hoy kentlerinin bazı çevre köylerinden oluşan bölgeye Kara Koyunlu bölgesi denmektedir. Bu bölgede Türk nüfus ile birlikte Kürt aşiretleri de yaşamaktadır. İran-Türkiye sınırında bulunan Kara Koyunlu bölgesinin Türk köyleri genellikle Sünni Türklerden oluşmaktadır. Bu Sünni Türkler, bölgede Küresünni ismi ile de anılmaktadır. Batı Azerbaycan ilinin güneyinde yer alan Mahabat, Üşneviye, Piranşehir ve Serdeşt kentlerinin nüfusunun çoğunluğunu Kürt etniğine mensup nüfus oluştursa da bölgede Türk nüfusun da yaşadığı bilinmektedir. Nitekim İran, Türkiye ve Irak sınırının kesiştiği bölgede yer alan Dizec kasabasının güneyindeki Ak Bulak gibi köyler Türk köyleridir. Ayrıca Nakade (Sulduz), Şahindej (Sayın Kala) kentlerinin çoğunluğu Türk nüfustan oluşurken Mahabat ve Bukan kentlerinin kuzeyinde yer alan bazı köyler Türk köyleridir. Hemedan ilinin nüfusunun %75’i Türklerden oluşmaktadır. Hemedan ilinde yaşayan Güney Azerbaycan Türklerinin yaşadığı bölge Kirmanşah ilinin sınırında yer alan Rahmet Abad köyünden başlayıp Tusirkan ve Melayir kentinin güneydoğusundan geçtikten sonra ilin merkezine ulaşır. Bu hat Melayir-Zencan yolunun kuzey kısmını kapsamaktadır. Bu ilin en uzak Türk bölgesi Esed Abad kentinin güneyinde yer alan Çakmak Tepe köyüdür. Tusirkan-Melayir yolunun güneyinde yer alan Hacidu, Hülyan, Cera, Dere Osman, Dam Şatır ve Tikme Taş köylerinde de Türk nüfus yaşamaktadır. Kazvin ilinin nüfusunun en az %65’ı Türklerden oluşmaktadır. Bu ilin sınırı Elbürz ilinin Savuc Bulak kentinden başlayıp ve Kazvin il sınırının güneye doğru 45 derece açı ile devam ederek Kazvin-Tebriz yoluna bağlanmaktadır. Buradan da Tahran il sınırlarına doğru uzanmaktadır. Bu rotada Muallim ve Kelaye köyleri arasında yer alan köyler Türkçe konuşmayan ve Lor etniğine mensup köylerden oluşurken Güstinlar ve Zercerd arasında yer alan bölgede Türk nüfus yaşamaktadır. Başka bir deyişle Kelaye ve Kazvin kentleri arasında yer alan bölgede Türk nüfus yaşamaktadır. Bu hat tekrar ilin kuzeyine doğru ilerlemektedir. Bu hatta Rudar ve Alamut’ta Türk etniği azınlıktadır ve bölgenin çoğunluğunu Lor ve Fars etniğine mensup nüfus oluşturmaktadır. Bu hat Alulek ve Aga Baba bölgelerinden geçtikten sonra Kazvin-Tebriz yoluna bağlanmaktadır. Buradan da Kuhin ve Molla Ali bölgeleri aracılığı ile Gilan il sınırına ulaşmaktadır. Bu hattın batı ve güney kısmında yer alan bölgelerde Türk etniği yaşamaktadır. Genel olarak, Kazvin ilinin kuzey kısmında Türkler yaşamaktadır. Tahran ve Elbürz illerinin %50 nüfusu Türklerden oluşmaktadır. Tahran’ın Tecriş bölgesinden ilin kuzeyine doğru, Nisa bölgesinden güneye doğru, Abhark’ın kuzeyinden Kemal Abad’a oradan da Savuc Bulak’ın kuzeyine çekilen hat içerisinde yer alan bölgede Türk nüfus çoğunluktadır. Veramin kentinin güneyinde bulunan köyler ve Simnan ilinin yakınlığında bulunan Lecran, Mahmut Abad, Sad Abad, Hüseyin Abad, Kevir Abad, Deh Sultan, Devlet Abad ve Gerdüvan köyleri Türk köyleridir. Özetle Tahran ve Elbürz illerinin Veramin ve Pakdeşt kentleri, Rey’in güneyi, Demavend kentinin doğusu, Firuzkuh, Şemiranat, Kerec kentinin kuzeyi ve Talikan kentinin kuzeyi hariç bu iki ilin diğer bölgelerinde Türk nüfus çoğunluktadır. Kum ilinin %50 nüfusunu Türkler oluşturmaktadır. Bu ilin kuzeybatısında Sadr Abad kasabası ve Sultan Gölü’nün doğusundan başlayıp kuzeye doğru Çeşme Şur, Ali Abad, Allahyar ve Muhammed Abad Kalesi bölgelerinden geçtikten sonra Tahran il sınırına ulaşan hat içerisinde yer alan bölgede Türk nüfus yaşamaktadır. Merkezi ilinin %50 nüfusu Türklerden oluşmaktadır. Bu ilin Aştiyan-Destcerd yolundan başlayıp Kum iline bağlanan hat sınır hattı olarak kabul edilebilir. Bu ilin şehirleri içerisinde Şazend, Mahallat ve Delican’ın yarısı, Erak kentinin doğu kısmı, Aştiyan şehrinin doğu kısmı ve Humeyn kentinin yarısı Türk etniğinin çoğunlukta olduğu bölgelerdir. Merkezi ilinde 50 bin Halaç Türkü’nün de yaşadığı bilinmektedir. Kürdistan ilinin %20 nüfusu Türklerden oluşmaktadır. Kürdistan ilinin Sakkız kentinin kuzeyinden başlayıp Miranşehir kentinden geçtikten sonra Divandere kentinin kuzeyinde yer alan Zerrine kasabasına kadar uzanan bölge, Bicar ve Gurve kentleri ve Bicar-Divan Dere yolunun kuzeyinde yer alan köylerden başlayıp Dehgolan kentinin Kışlak Nevruz kasabasına kadar uzanan bölgede Türkler yaşamaktadır. Gilan ilinin %10 nüfusu Güney Azerbaycan Türklerinden oluşmaktadır. Bu ilin en ünlü Türk şehri Astara kentidir. Gilan ilinin Zencan ve Kazvin illeri ile sınırından başlayıp Loşan, Mencil, Tutkabun ve Oskulek bölgelerinden geçtikten sonra tekrar Zencan il sınırına uzanan hat içerisinde yer alan bölgede Türkler yaşamaktadır. Bu hattın devamında Zencan ilinin sınırından başlayıp Masule kentinin kuzeydoğu bölgelerinden geçtikten sonra Reşt kentine bağlanan hat ve Reşt’in güneyinde Talom köyünden başlayıp Astana kentinin kuzeyinde bulunan Sefid Rud köyünden geçtikten sonra Leşt Neşa kenti üzerinden Hazar Denizi kıyısına ulaşan hattın kuzey ve batı kısmında yer alan bölgede Türk nüfus çoğunluktadır. Fumen kentinin batısında bulunan üç köy, Lahican kentinin kuzeyinde bulunan iki köy ve Emleş kentinin güneyinde bulunan iki köy Türk köyleridir. Loristan ilinin %5 nüfusu Türklerden oluşmaktadır. Loristan ilinin Durud kentinin kuzey ve kuzeydoğusunda yer alan köyler ve Ezna kentinin batı ve kuzeyinde yer alan köyler Türk köyleridir. Kirmanşah ilin %5 nüfusu Türklerden oluşmaktadır. Kirmanşah ilin Sungur kenti ve Kengaver kentinin doğusunda yer alan köyler Türk bölgeleridir ve Güney Azerbaycan coğrafyasının sınırları içerisinde yer almaktadır. Güney Azerbaycan’ın Türkiye Cumhuriyeti, Azerbaycan Cumhuriyeti, Irak ve Ermenistan ile de 1,434 km sınırı bulunmaktadır. İran’ın önemli sınırlarından olan bu sınır hattı Irak’ın komşuluğundaki Serdeşt kentinin güneyinde yer alan Küçük Zap nehri deresinden başlayarak Türkiye Cumhuriyeti ve Nahcivan bölgesinin komşuluğundaki Maku kentinin Buralan yaylasından geçtikten sonra Cülfa, Hudaferin ve Nurduz bölgeleri üzerinden Araz nehri, Balharud nehri ve Poşt Sara dağlarına uzanmaktadır.

Türkmen Sahra Bölgesinin Sınırları ve Nüfusu

İran Türkmenlerinin yoğun olarak yaşadığı Türkmen Sahra bölgesinin sınırları, batıdan Hazar Denizi, kuzeyden İran-Türkmenistan sınırı (400 km), güneyden Kuzey Elbürz sıradağları ve doğudan Dere Gez kentine dayanmaktadır. Bölgenin kesin sınırlarla belirlenmiş coğrafyası tartışma konusuyken genel kanı Gülistan ilinin büyük bir bölümü, Kuzey Horasan ilinin kuzey kısmı ve Rezevi Horasan ilinin Dergez kentinin Türkmen Sahra bölgesine dâhil olduğuna dairdir.  İran kaynaklarına göre Türkmen Sahra bölgesi, Günbed-e Kavus, Bender-e Türkmen, Ak Kale, Merave Tepe, Kelale, Simin Şehir (Kütük ve Omçalı), Gümüş Tepe, Negin Şehir (Nizam Abat, Mami ve Hiveci), Enbar Alum, Taşlı Burun ve Feraği kentlerinden başlayarak Gildağ’da bitmektedir. Başka bir ifadeyle Gülistan ilinin büyük bir bölümü ve Kuzey Horasan ilinin kuzey kentleri Türkmen Sahra bölgesine dâhil edilmektedir. H.L. Rabino, Mazenderan ve Esterabad eserinde Türkmen Sahra bölgesinin kuzey sınırını, Etrek Nehri ve güney sınırını Şah-Merz Tümseği olarak belirtmektedir. Rabino’ya göre Şah-Merz hattı Türkmenlerle diğer etniklerin yaşadığı köyleri birbirinden ayırmaktadır. Kazılan bir hendek sonucu oluşan Şah-Merz Tümseği hattı Esterabad, Gürgan ve Karasu nehirlerine paralel olarak Türkmen akınlarını engellemek için yapılmıştır [9]. Türkmen Sahra bölgesinin etnik yapısı ile ilgili İran Sağlık Bakanlığı’nın 2007 yılında Sağlık Merkezleri Raporu başlığı altında yayınladığı rapora göre Gülistan ilinin %32’si Türkmenlerden oluşmaktadır [10]. Benzer bir şekilde İran Klasik Ordu Kara Kuvvetleri’ne bağlı Farabi Bilim ve Fen Üniversitesi’nin Güvenlik Araştırmaları Dergisi’nde yayınlanan “İran-Türkmenistan Sınırında Mezhepsel Fay Hatların Güvenlik İncelemesi” başlıklı araştırmada Gülistan ilinin %33 nüfusunun Türkmenlerden oluştuğu yazılmaktadır [11]. Kuzey Horasan ilinin kuzey kısmında yer alan Kazankaya, İnce Sofla, Dütlü, Bağlık, Eşref Dere, Raz, Kulaman, Derbent, Gifan Uliya, Piş Kale, Muhammedabad, Benge Kale, Rubat, Şogan ve Rubat kent ve köyler Türkmen Sahra bölgesinin sınırları içerisinde yer almaktadır. Bu da bu ilin %10 genişliğini kapsamaktadır. Kuzey Horasan ilinin %27 nüfusu Horasan Türkleri ve %5 nüfusu Türkmenlerden oluşmaktadır. Kuzey Horasan ilinde yaşayan Türkmenlerin merkezi Raz ve Cerglan kentidir. Bu kentin nüfusunun %75’i Türkmenlerden oluşmaktadır [12]. İranica Ansiklopedisi ve Ethnologue internet sitesi 790,000 Türkmen’in İran’da yaşadığını iddia etmektedir. İran’ın yarı resmi istatistikleri dikkate alındığında ise Türkmen Sahra bölgesinde 700 bin Türkmen’in yaşadığı ileri sürülebilir. İran sahasında Türkmen Türkçesinin Yomut, Göklen, Nohur, Teke, Salur ağızları konuşulmaktadır. Türkmen boylarının birbirileriyle ilişkileri, boy mücadeleleri ve yaşadıkları ülkelerin çeşitli siyasal baskıları neticesinde savaşlar ve göçlerle şekillenmiştir. Türkmen Sahra bölgesi 21 Aralık 1881 tarihinde İran ve Çarlık Rusyası arasında imzalanan Ahal Sınır Antlaşması sonucunda İran sınırları içerisinde kalmıştır [13]. İran Türkmenleri, İran Türklerinin diğer topluluklarına kıyasla daha fazla boy kimliklerine bağlı kalarak toplumsal yaşamlarını sürdüren ve geleneksel değerlerine sahip çıkan etnik gruptur. İran Türkmenleri, boy kimliği açısından Kutlu Temir Yomutlar (Caferbay ve Atabay) ve Göklenlerden (Kayı ve Dodurga) oluşmaktadır. Caferbaylar, Gülistan ilinin Gümüştepe, Hocanefes, Karasu, Omaçlı, Sallah, Arık Beyşuha ve Bender-i Türkmen kentlerinde yaşarken, Atabaylar daha çok Ak Kale ve Günbed-e Kavus kentlerinde yaşamaktadır. Göklenler ise ilin kuzeydoğusunda bulunan köy ve kentler özellikle Güllü-Dağ, Kara-Balhan, Hisarçı, Meravetepe ve Kelale kenti ve Kuzey Horasan ilinin kuzey kısımlarında yer alan köy ve kentler özellikle Bucnurd kentinin batı ve kuzeybatı köylerinde yaşamaktadır. Türkmen boylarının ana çekirdeğini oluşturan bu boyların yanı sıra Teke (Toktamış ve Oktamış), Nohur, Salur ve Sarık boyları da bölgede yaşamaktadır. Teke boyuna mensup aileler daha çok Kuzey Horasan ilinin Raz ve Cergelan kentinde yaşamaktadır. Sarık boyu daha çok Rezevi Horasan ilinin Serhes kentinin çevre köylerinde ve Salur boyu Türbet-e Cam kentinde yaşamaktadır. Ayrıca Meşhed kentinin Mihr-Abad mahallesinde de Türkmenler yaşamaktadır. İran Türkmenlerini, Sünni Hanefi mezhebine mensuptur. Türkmen din adamları içinde ise Hanefi fıkhı önemsenmektedir. Bu nüfusun önemli bir bölümü Nakşibendî tarikatını benimsemiştir ve bu tarikat Türkmen Sahra bölgesinde oldukça güçlü bir sosyal konuma sahiptir [14]. Özetle İran’ın kuzeydoğusunda bulunan Türkmen Sahra bölgesi, İran Türkmenlerinin yoğun olarak yaşadığı bölgedir. Bu coğrafya Gülistan ilinin %85 yüzölçümü ve Kuzey Horasan ilinin %10 yüzölçümünü kapsamaktadır. Bunun dışında Rezevi Horasan ilinin Türbet-e Cam, Taybad, Dere Gez ve Meşhed kentlerinde de Türkmenlerin yaşadığı bilinmektedir. İran Türkmenlerinin nüfusuyla ilgili 700,000-1,500,000 arası olmak üzere çeşitli rakamlar iddia edilmektedir. Fakat uluslararası merkezlerin paylaştığı istatistikler dikkate alındığında Türkmen Sahra bölgesinde toplam 750,000-850,000 arası Türkmen nüfusun yaşadığı ileri sürülebilir.

Türkmen Sahra bölgesinde Kazak Türkleri’nin de yaşadığı bilinmektedir. Kazak Türkleri, 1928-1932 yılları arasında Kazakistan’ın Mangışlak Yarımadası’ndan Türkmen Sahra bölgesine göç etmiştir ve yaklaşık 15,000 nüfusa sahiptir [15]. Kazak Türkleri yoğun olarak Gürgan kenti, Bender-i Türkmen kentinin Kazak Mahallesi ve Günbed-i Kavus kentinin Çay Boyu Mahallesi’nde yaşamaktadır. Gürgan kentinde bulunan Hoca Ahmet Yesevi Camisi Kazak Türklerinin en önemli dini ve kültürel merkezidir.

Horasan Türklerinin Yaşadığı Bölgenin Sınırları ve Nüfusu

İran, Afganistan ve Türkmenistan arasında bölünen tarihi Horasan topraklarının Merv, Nesa ve Serahs yöresi Türkmenistan, Belh ve Herat yöresi Afganistan ve kalan kısmı da İran’ın kuzeydoğusunda yer almaktadır. İslam coğrafyacılarına göre tarihi Horasan bölgesi doğudan Tacikistan’ın Kulab çevresinde yer alan Huttel, Afganistan’ın Gur ve kısmen Sicistan, güneyden Deştilut ve Kirman ile Rey arasındaki toprakları, batıdan Deştikevir’in batı kısmı ve Taberistan ile Cürcan, kuzeyden de Türkmenistan’ın bir bölümü, Harizm ve Maveraünnehir tarafından çevrilmiş geniş bir alandır [16]. İran’da Türk nüfus içerisinde Güney Azerbaycan Türklerinden sonra en çok nüfusa sahip Türk topluluğu olan Horasan Türklerinin nüfusu 1 milyon civarında tahmin edilmektedir. Iranica Ansiklopedisi ve Ethnologue internet sitesi yaklaşık 1 milyon Horasan Türkü’nün İran’ın kuzeydoğusunda yaşadığını yazmaktadır [17]. Horasan Türkleri, yoğun olarak İran’ın Kuzey Horasan, Rezevi Horasan ve Güney Horasan illerinde yaşamaktadır. Bu üç il içinde Kuzey Horasan’ın İsferayen kenti ve çevresinde bulunan Sefid Abad, Mişkan, Damene ve Pirkomac köyleri, Bocnurd kenti ve çevresinde bulunan Raziyan, Geşhane, Esedli ve Derbend, Cacurm kenti ve çevresinde bulunan Rubat-ı Aşk ve Rubat-ı Kara Beyel, Şirvan kenti ve çevresinde bulunan Feruc kasabası ve Mane Semelekan kenti çevresinde bulunan Aş Hane, Gazi ve Pişkale köyleri Türk nüfusun yaşadığı bölgedir ve Horasan Türkleri’nin yaşadığı coğrafyanın sınırları içersinde yer almaktadır. Rezevi Horasan ilinde Berdeskan kentinin Maden köyü, Taybad kentinin Doğarun ve Kariz köyleri, Türbet-i Cam kentinin Hamam Kale, Cennet Abad ve Salih Abad köyleri, Türbet-i Haydariye kentinin Cülge-i Roh kasabası, Esedabad, Çakmak, Kedken ve Rıbat-ı Seng köyleri, Çinaran kentinin Endereh ve Karde köyleri, Halil Abad kenti, Deregez kenti ve çevresinde bulunan Mahmud Abad ve Kepkan köyleri, Sebzevar kentinin Covin, Cığatay, Sultan Abad, Hüküm Abad, Şeştemed, Kehek, Mihr ve Daverzen köyleri, Serehs kenti ve çevresinde bulunan Mazduran ve Şirtepe köyleri, Kuçan kenti ve çevresinde bulunan köyler, Kaşmir kentinin Ataiye ve Halil Abad köyleri, Kelat-ı Nadiri kenti ve çevresinde bulunan köyler, Günabad kentinin Bidoht ve Kahek köyleri, Meşhed kentinin Emir Abad, İmam Taki, Abrevan, Karhane Siman, Tebadokan, Türgebe, Cağarak, Şandiz, Zeşk ve Sengbest köyleri ve mahalleleri ve Nişabur kentinin Servelayet, Çegene, Bozkan, Kademgah, Harolya, Derrud, Aşkabad, Taht-ı Colge, Ziberhan, Mitan Colge, Himmetabad ve Doğayi köyleri ve mahallelerinde Horasan Türkleri yaşamaktadır ve Horasan Türklerinin yaşadığı bölgenin coğrafi sınırları içerisinde yer almaktadırlar. Güney Horasan ilinin Bircend kentinin Serbişe kasabası ve çevresinde bulunan köylerde Horasan Türkleri yaşamaktadır ve Horasan Türklerinin yaşadığı bölgenin sınırları içerisinde yer almaktadır. İran’da yapılan saha araştırmaları dikkate alındığında Horasan Türklerinin yaşadığı bölgenin 124,484 km² yüzölçümüne sahip olduğu ve bu bölgede yaklaşık 2 milyon Horasan Türkü’nün yaşadığı ileri sürülebilir. Başka bir deyişle Horasan Türklerinin nüfusu uluslararası merkezlerin yayınladığı tahminlerin üstünde olduğu iddia edilebilir. Bu da her şeyden önce İran’ın etniklere yönelik politikaları ve herhangi bir güvenilir resmi istatistik paylaşmamasından kaynaklanmaktadır.

Kaşkay Türklerinin Yaşadığı Bölgenin Sınırları ve Nüfusu

İran’ın merkezinde yaşayan Kaşkay Türklerinin nüfusu ile ilgili faklı merkezler tarafından farklı tahminler ileri sürülmektedir. Ethnologue internet sitesinin iddiasına göre İran’da 1 milyon civarında Kaşkay Türk’ü yaşamaktadır [18]. Kaşkay Türk’ü araştırmacılar ise bu rakamın 2 milyon civarında olduğunu iddia etmektedir. İran’da yaşayan Kaşkay Türkleri yoğun olarak İran’ın Fars ilinde yaşamaktadır. Fakat Kohgiluye ve Boyerahmet, Çaharmahal Bahtiyari, Huzistan, İsfahan, Kum, Merkezi, Yezd ve Buşehir illerinde de Kaşkay Türklerinin yaşadığı bilinmektedir. Bu iller içerisinde Fars ilinin Firuzabad, Abade, Cehrom, Çınraşahican ve Deşt-i Arjin bölgelerinin tamamı, İklid’in kuzeybatısı, Padena dağının güneydoğusu, Feraşbend, Germabad ve Çimenhane kentleri ve köyleri, Girukarzin kentinin kuzeybatısında yer alan kasabalar özellikle de Deşt-i Arjin dağının etekleri, Şehri Kuar, Lar kentinin kuzeydoğusunda yer alan köyler, Nurabad kentinin büyük bir bölümü özellikle de Hani Beyg dağının eteklerinde Kaşkay Türkleri çoğunluktadır. Bununla birlikte Şiraz kenti içinde Kaşkay Türklerinin yaşadığı mahalleler de bulunmaktadır ve Şiraz ile Deşt-i Arjin arsasındaki bölgeden Kazerun kent sınırına kadar uzanan bölge Kaşkay Türk’ü aşiretlerinin yaylak bölgesidir. Kaşkay Türkleri Fars ili dışında Yezd ilinin Eberkuh kentinin batısı, Herat kentinin güneybatısı ve Sircan kenti, Kirman ilinin Şehr-i Babek kentinin kuzeyi ve Sircan kentinin doğusu, İsfahan ilinin Semirum kenti ve Şehr-i Rıza kentinin çevre köyleri, Çaharmahal Bahtiyari ilinin Burucen kentinin çevre köyleri, Kohgiluye ve Boyerahmet ilinin Geçsaran kentinin çevre köyleri özellikle de Dogünbedan bölgesi ve Hami Dağı etekleri, Huzistan ilinin Behbahan kentine bağlı Ağaceri kasabası, Dezful kentine bağlı Serdeşt kasabası ve Ramhürmüz kentinin çevre köyleri, Buşehir ilinin Bender-i Deylem kentinden başlayıp Bender-i Lenge kentine uzanan bölge, Borazcan ve Kengan kentleri ve bu kentlerin çevresinde bulunan köyler, Hürmüzgan ilinin Saadet Abad, Fin ve Bender-i Hemir kentlerinin çevresinde yer alan köylerde yaşamaktadırlar. İran’da yapılan çeşitli saha araştırmaları özellikle de Kaşkay Türk’ü araştırmacıların yaptığı araştırmalar dikkate alındığında Kaşkay Türklerinin yaşadığı bölgenin 216,188 km² yüzölçümüne sahip olduğu ve bu bölgede yaklaşık 2 milyon Kaşkay Türk’ünün yaşadığı ileri sürülebilir.

Son Notlar

[1] İzzeti, İzzetullah. (1393/2014). Coğrafiya-ye Esteratejik İran [İran’ın Stratejik Coğrafyası]. Önsöz. S. II-III. Tahran: İran Genelkurmay Başkanlığı Coğrafya Kurumu Yayınları.

[2] Ali Ekber Salihi’nin bu açıklaması için bakınız: https://youtu.be/Vc9WJ9U2uHo (Son Erişim Tarihi: 02.09.2023).

[3] Şahit, Babek. Güney Azerbaycan Jeopolitiği. Tebriz Araştırmaları Enstitüsü. Erişim Linki: https://shorturl.at/nqHRV (Son Erişim Tarihi: 02.09.2023).

[4] İran Ülke Genel Kültürü Endekslerinin Araştırma ve İnceleme Projesi. Yönetici Kurum: İran Genel Kültür Konseyi. Proje Sorumlusu: Mensur Vaizi. Yürüten: Seçkin Pars Araştırmacıları Şirketi. Yayın: Tahran- Kitap-e Neşir Yay. 1391/2012.

[5] Haydari, Asker. (1381/2002). Tufan Der Azerbaycan [Azerbaycan’da Kasırga]. S. 12. Tebriz: Ahrar Yayınları.

[6] Reisniya, Rahim. (2000). Azerbaycan Der Seyr-e Tarih [Tarih Sürecinde Azerbaycan]. S. 76. Tahran: Nima Yayınları.

[7] Bayat, Kave. (1390/2011). Azerbaycan Der Mochiz-e Tarih [Tarihin Yükselen Dalgalarında Azerbaycan]. S. 102-102. Tahran: Perdis-e Daniş Yayınları.

[8] Ülke Kentlerinin Coğrafî Kültürü: Urmiye Kenti. (1379/2000). İran Genelkurmay Başkanlığı Coğrafi Kurumu Yayınları. S. 239.

[9] Rabino, H.L. (1946). Mazenderan ve Esterabad, Çev. Golam Ali Vahid Mazenderani. S.132.

[10] Gülistan İlinin Savunma ve Güvenlik Durumu Raporu. (2016). İran Cumhurbaşkanlığı Bütçe ve Planlama Kurumu Gülistan İli Genel Müdürlüğü. S.22-23.

[11] Abbasi Simnani, Alirıza. Moini, Nimetullah. (2012). İran ve Türkmenistan Sınırında Mezhep Fay Hatlarının Güvenlik İncelemesi. Güvenlik Araştırmaları Dergisi. S.113-135.

[12] Şahit, Babek. İran Türkmenleri ve Türkmen Sahra Bölgesinin Sosyo-Kültürel Yapısı. Tebriz Araştırmaları Enstitüsü. Erişim Linki: https://shorturl.at/BCDN7 (Son erişim Tarihi: 94.09.2023).

[13] Yıldırım, Zeynep. İran Sahası Göklen Türkmen Ağzının Alt Ağızlarının Sınıflandırılmasında Belirleyici Fonetik Değişkenler. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. 2015,12(1):82-103.

[14] Şahit, Babek. İran Türkmenleri ve Türkmen Sahra Bölgesinin Sosyo-Kültürel Yapısı. Tebriz Araştırmaları Enstitüsü. Erişim Linki: https://shorturl.at/BCDN7 (Son erişim Tarihi: 94.09.2023).

[15] Mirza Zencani, İbadullah. (2010). Orman Ayaklanmasından (Nehzet-e Cengel) Gemişan ve Günbed-e Kavus’a. Ferağı Dergisi. Sayı 37.

[16] Çetin, Osman. (1998). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Horasan Maddesi. 18: 234-241. Ankara: TDV Yayınları.

[17] Ethnologue internet sitesinin Horasan Türkleri nüfusu ile ilgili istatistiği için bakınız: https://rb.gy/5j97x (Son Erişim Tarihi: 04.09.2023).

[18] Ethnologue internet sitesinin Kaşkay Türkleri nüfusu ile ilgili istatistiği için bakınız: https://t.ly/VtWcz (Son Erişim Tarihi: 04.09.2023).

Not: Makaleninin ilk yayınlandığı yer: https://www.tebarens.com/iranda-turk-nufusunun-yasadigi-bolgeler-ve-sinirlari-ata-sahit/
Uyarı İran'da Türklerin dağılımı ile ilgili harita için bkz. Dr. Ömer Turan: 14 Aralık 2020. https://twitter.com/omerturantv72/status/1338489839939956746