Zeki Velidi Togan: Tarihçiler arasında karizmatik olanı aramak

KÂMİL EŞFAK BERKİ

Tarihte Usul, Zeki Velidi Togan’ın İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinde 1929-1932 yıllarındaki derslerinden oluşmaktadır. 1969’da İÜEF Yayınları’ndan çıkan 2. baskının tıpkı basımını İşKültür özenle yayınlamış bulunuyor.

Togan’ın önsözü, özgün ve çok yararlı bir metindir. Başta, tanıdık birini konu eder: “İsviçre’de Bâl (Bale) Üniversitesi’nde profesör (aslen Alman) Karl Jaspers ‘Tarihin menşei ve hedefi’ unvaniyle geçen sene neşrettiği eserinde (...) ‘Garb’ olarak Avrupa ile birlikte Akdeniz havzasını almış ve Müslüman şarkın dini olan İslâmiyeti de menşe bakımından bu ‘Garb Çerçevesi’ mahsullerinden biri olarak göstermiştir.” Cümlesinden sonra, Jaspers’in dokuz maddelik izahlarını okura haber verir. “Garb-Şark medeniyetleri arasındaki farka ait fikirlerini” önemser. Togan’ın 8. maddede ise ünlü felsefeciyi eleştirdiğini belirtelim. Sadece tarih öğrencilerine değil, genel okura da cazip gelecektir.

TARİHE DÜŞÜNEREK YAKLAŞMALI

Yaratma zihniyeti ve Aşağılık Ruhu, Üstün ırk nazariyesinin butlanı(geçersizliği), Garb medeniyetini benimsemenin mikyasları, Demokrasi ve yaratma zihniyeti, Yaratma zihniyetini elde etmenin üç şartı, Göçebe ve medenî (şehirli) Türklerde yaratma yollarının benimsenmesi şartları, Türk ilmini medeniyet âlemine arz etmenin aciliyeti (...) ve nihayet Türk dilinde ilim yaratmanın zevkli devri alt başlıkları, önsözü derinleştirmektedir. Belge ile buluşturulan okur tatmin olur ve Tarihçi’ye güven duyar. Yanı sıra Togan, sıcak bir anlatıma da sahip. Bizi el değmemiş konularla karşılaştırıyor.

Diyor ki, Fransızlar ve İngilizler kendilerini Avrupa medeniyetinin hakiki kurucusu telakki ettiklerinden, bu medeniyeti ve bunun tarihini öğrenmenin usûlü hakkında fazla düşünmemişlerdir. Zeki Velidi Bey’in tarihe düşünerek yaklaşmaya çağırdığı bir hüküm, dışarıdan bakan bir ehil kişinin, Avrupa’nın bir noksanı veya kompleksi önyargısız teşhisine bir örnektir. Batı karşısında ezik değil. Bizde tarihçiler arasında rejim tarihçisi diye anılmaya müstehak isimler var ya, onların kalabalık yaygarasından illallah... İlimde manipülasyon en çirkin şeydir. Hilâf-ı hakikat diye bir söz vardır! Tarihse geçmişteki hakikatı arar.

Togan’ın yıllardır bir okuru olarak, çetin ve çileli hayatından çizgileri; asistanı Prof. Tuncer Baykara’nın DİA maddesinden sizlere aktarmaya çalışacağım.

Togan [1890-1970], hem baba hem anne tarafı eğitimli ve kültürlü bir aile (...) Arapça’yı babasından, Farsça’yı annesinden öğrenmiştir. Daha sonra dayısı Habib Neccar’ın komşu köydeki medresesine giderek Arap Edebiyatı dersleri aldı; bu arada Rusça’ya başladı. Babasının kendisini evlendirip, köyünde imam (molla) yapma arzusunu öğrenince İslâm ilim merkezlerinden Kazan’a kaçtı ve Kasımiye Medresesi’nde eğitimini tamamladı. İlim merkezi Kazan’da Rus şarkiyatçıları ile de tanıştı. Mensubu bulunduğu Başkırt toplumunun meselelerine eğiliyordu. İki defa Türkistan’a araştırma gezilerine çıktı. Petersburg’da ünlü V. V. Barthold’un yardımıyla Rus ordusunda askere gitmekten kurtulmuştur. İlk kitabını 22 yaşında yayınladı. 1923’te İran, Meşhed’deki kitaplıkta –o zamana kadar bilinmeyen- İbn Fadlân Seyahatnâmesini keşfetti. Afganistan, Hindistan yoluyla Türkiye’ye ulaştıysa da vizesi olmadığından Avrupa’ya gitmek zorunda kaldı. Bu yolculuklarında Fethulkadîr Süleyman (Abdülkadir İnan) bulunuyordu. İlim talebi çok baskın idi; on sekiz ay süren Avrupa hayatında İngiliz, Alman ve Fransız ilim çevreleriyle temas kurdu. 1925’te Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı oldu. Maarif Vekâleti Telif ve Tercüme Heyeti üyeliğine tayin edildi. Türkiyat Enstitüsü vasıtasıyla Barthold’u Türkiye’ye davet ettirdi. İstanbul’daki konferanslarında onun tercümanlığını yaptı. 1923’te İbnü’l-Fakih’i, 1930’larda Hârizm dili kalıntılarını keşfetmiştir. Zeki Velidi aynı zamanda Türkistan ilim geleneğinin Batı bilimiyle sentezini kuracaktı. İlmî kanaatlerini kimseden çekinmeden söylemiştir.I. Türk Tarih Kongresi’ne katıldı. Konuşmasında Orta Asya’da “Kuruyan İç Deniz” ‘resmî’ teorisinin bilimsel olmadığını dile getirmiştir. Bu da hiç mi hiç hoşa gitmemiştir. Yaşananlar, I. Türk Tarih Kongresi adlı kitaptan izlenebilir. İstenmediği yerde durmadı ve üniversiteden istifa ederek Viyana’ya gitti. Benzer bir muameleye Prof. Fuad Sezgin, 27 Mayıs darbesinde maruz kalmış ve Almanya’ya gitmiştir.

Togan, hayatı boyunca arı misali çalışmış bir tarih araştırma ve mukayeseli incelemecisi olmuştur. Kendi payıma dünya ölçeğinde Selçuklu uzmanı Prof. Osman Turan ile Prof. Fahreddin Kırzıoğlu’nun Azerbaycan’ı kılı kırk yararcasına inceleyişleri de tarih okumalarını kıvanca dönüştüren derinleşmelerdir. Toplumumuz özgüvenle hüküm ve karar veren tarihçilere önem verir.

TOGAN’IN BÜTÜN ESERLERİ

Tongar’ın kaleme aldığı eserleri ise şöyle sıralayabiliriz: Türk ve Tatar Tarihi; el-Bîrûnî ve Âsârı (1928; Harf Devrimi sebebiyle basımı tamamlanamamıştır); Onyedi Kumaltı Şehri ve Sadri Maksudi Bey; İbn Fadlan’s Reisebericht (Leipzig, 1939); Biruni’s Picture of the World (Delhi, 1940; yarım kalmış bir çalışmadır); Bugünkü Türkistan ve Yakın Mazisi (baskısı Fevzi Çakmak yardımıyla tamamlanmıştır); Moğollar, Çingiz ve Türkler; Umumi Türk Tarihine Giriş, en eski devirlerden 16. asra kadar; Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi I (1981; Kahire’de Arap harfleriyle basılan eserin kısmen yenilenen şeklidir); Tarihte Usûl; Horezmce Tercümeli Muqaddimat al-Adab; 1951’de İstanbul’da Toplanan XXII. Müsteşrikler Kongresi Mesaisi ve Akisleri; Türk-Türkistan; On the Miniatures in Istanbul Libraries; Türk Kültürü El-Kitabı’nın Program ve Çalışma Planı; Hatıralar, Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadelesi.

Togan’ın vefatından sonra yayımlanan eserleriyle yazımızı bitirelim:

Türklüğün Mukadderatı Üzerine; Kur’an ve Türkler; Oğuz Destanı; Reşideddin Oğuznamesi; Tercüme ve Tahlil; Başkırtların Tarihi (E. Yoldaşbayev’in Başkırtça’ya aktarmasıyla, Ufa 1994; Türkçe’ye trc. İsenbike Togan, Ankara 2003); Togan’ın “Moğollar Devrindeki Anadolu’nun İktisadî Vaziyeti” adlı çalışması. Togan’ın Kur’an’ın en eski Türkçe çevirileriyle ilgili çalışması İç Asya Türklüğü’ne ışık tutmuştur.

Tarihte Usul / Zeki Velidi Togan / İş Bankası Kültür Yayınları / 2019 / 384 sayfa

Kaynak: https://www.yenisafak.com/hayat/tarihciler-arasinda-karizmatik-olani-aramak-3512615