Charles Warren Hostler’in Kaleminden Zeki Velidi Togan
Mehmet Akif Erdoğru
Amerikan diplomat ve subay Charles Warren Hostler (öl. 2014), Orta Asya Türkleri, 1993, başlıklı kitabında Togan’ın kısa bir biyografisini verir ( s. 180-181). O, bu yazısını, kendi gözlemlerine, Türkçü liderlerle yapılan görüşmelerine ve 15 Haziran 1955’te İstanbul’da Togan’la yaptığı röportajda edindiği kişisel izlenimlerine dayanmaktadır.Ona göre, Ahmet Zeki Velidi Togan, 10 Aralık 1890'da Rusya'nın Başkurtistan eyaletine bağlı Kuzen köyünde (Güney Urallar) doğdu. Babası Ahmedşah, bir imam ve bir mektebin müdürlüğünü yapan bir öğretmendi. Urallar'da bir köy çocuğu olan Togan, uluslararası üne sahip bir kişi olma hırsıyla doluydu. Bu hırs ve tüm engellere karşı gösterdiği azim, kişiliğinin ve hayatının baskın özellikleridir.
Kazan'daki Kasımiye Medresesinde ders verdikten sonra, 1916 Rus Duması'nda (parlamentonun seçmeli alt meclisi) Ufa vilayetindeki Müslümanları temsil etti. Türkistan Müslümanları arasında örgütlenme çalışmalarında aktif rol aldı. 17 Kasım 1917'de özerk bir Başkurt devleti kurulması kararı alındığında, Zeki Velidi, Urallar'daki kısa ömürlü Küçük Başkurtya Cumhuriyeti'nin lideri ve dayanağı olarak öne çıktı. 1917'de Başkurt Merkez Şurası (konsey) üyesi ve Başkurt Kurultayı (ulusal meclis) üyesiydi. 1918 yazında, Kurucu Meclis Komitesi ile anlaşarak Başkurt ulusal birliklerinin örgütlenmesine başladı. Kolçak (Beyaz) Ordusu'nun yenilgisinin ardından Başkurtistan hükümeti Sovyetlerle barış yaptı ve on beş ay boyunca Bolşevikler yönetimindeki özerkliklerini korumak için bir deneme yaptı. Bu girişim başarısızlıkla sonuçlanınca Togan, Buhara'ya kaçtı. Ancak eski Sovyetler Birliği'ndeki bir kaynak (yazar kaynağın ismini açıkça yazmıyor), Togan'ın şunları iddia ettiğini belirtti: ‘Komünist Parti üyesi ve Başkurt Devrim Komitesi üyesiydi ve burada aşırı milliyetçi bir politikayı savundu. Sonuç olarak Komite'den ihraç edildi ve bir grup Başkurt milliyetçisiyle birlikte ayrı bir Doğu Komünist Partisi kurmayı hedefleyerek Türkistan'a gitti. Aslında, Rus egemenliğinin yeniden kurulmasına karşı direnişi örgütlemek amacıyla Buhara civarında üç yıl geçirdi. Orada Enver Paşa ve Basmacı hareketiyle temas halindeydi. 1922'de Afganistan'a, ardından Türkiye'ye gitti ve burada İstanbul Üniversitesi'nde profesör olarak akademik başarı elde etti’.
Togan, altmış beş yaşındayken çağdaşları tarafından tartışmalı bir figür olarak görülüyordu. Hayatını Türkçülük davasına adadı ve bu dava üzerine bolca yazı yazdı; kişisel olarak da modern tarihte önemli bir rol oynadı.
Sonnotlar:
1.Herbert Jansky, “Ahmet Zeki Velidi Togan,” Zeki Velidi Togan ve Eserleri (Zeki Velidi Togan’ın Armağan adlı eserinden yeniden basılan broşür) (İstanbul: Maarif Basımevi, 1955), s. 17.
2. Z. V. Togan’ın Hostler’e gönderdiği 15 Temmuz 1955 tarihli mektubu.
3. BSE, cilt 8 (1927), s. 645.
4. Caroe, Sovyet İmparatorluğu, s. 7.
FACEBOOK YORUMLAR