Yedi Şehrin kurucusu Muhammed Yakupbek Kimdir?

Dinle

10 Haziran 2025 - 10:18

Zavqibek MAHMUDOV*

Muhammed Yakubbek Badavlat (Otalik Gazi) 1820 yılında Taşkent bölgesinin günümüzdeki Piskent ilçesi topraklarında doğdu. Babası Pirmuhammed Mirzo, Kokand Hanlığı'ndaki Kurama köyünün hakimiydi ve annesi Piskentli Şeyh Nizomiddin'in kız kardeşiydi. Yakubbek, 1845 yılında Taşkent'te orduya alındı. Amcasının Taşkent hakimi olarak atanması ve kız kardeşinin Taşkent valisi ile evlenmesi nedeniyle konumu kısa sürede yükseldi ve ilk önce han ordusunda çalışmaya başladı. Daha sonra ellikbaşı, yuzbaşı ve ponsod (beşyuzbaşı) oldu. Daha sonra Chinaz ve Avliyaota'ya (1846) ve ardından Akmahit'e (1847) bek olarak atandı.

Oqmachit valisi olan Muhammad Yakubbek, Rus işgalcilere karşı verdiği mücadeledeki cesareti nedeniyle Taşkent valisi tarafından çağrıldı ve ordunun komutanı olarak atandı. Bir süre sonra, Kokand Hanı Hudoyorkhan, Muhammad Yakubbek'i Hujand beyi olarak atadı.

1864'te Doğu Türkistan'da Mançu İmparatorluğu'nun zulmüne karşı bir bağımsızlık mücadelesi başladı ve beş hanlık ortaya çıktı. Kaşgar Hanı Sodikbek, Hokand Hanı Said Sultan'dan yardım istedi ve   Jahongir Hoca'nın oğlu Buzruk Hoca'yı Kaşgar'ı yönetmesi için davet etti. Buzruk Hoca, dini geçmişi nedeniyle siyaset ve güçten habersizdi. Bu nedenle Said Sultan, Buzruk Hoca ile birlikte Yakubbek'i elli askeri Kaşgar'a götürmesi için gönderdi.

Kaşgar'a vardıklarında Buzrukhoja han ilan edilir ve Sodiqbek başkomutan ilan edilir. Aslında tüm reformlar Yakubbek'in liderliğinde gerçekleştirilmiştir. Yakubbek, Sodiqbek'ten başkomutanlık görevini almak için Buzrukhoja ile kendisi arasında bir çatışma çıkarır. Sonuç olarak Sodiqbek bir grup askeriyle kaçmak zorunda kalır. Sodiqbek'ten tamamen kurtulmak için askerlerine para verip onu öldüren Yakubbek başkomutan olur. Yakubbek asker sayısını artırır ve askeri eğitimi iyileştirir.

Yakubbek, Hotan valisi Habibullo'yu kurnazca öldürdü ve şehrin tüm zenginliğini Kaşgar'a gönderdi. Buzrukhoja ve diğer hanlıklar adına hareket eden Yakubbek, 1871'de Ruslar tarafından fethedilen İli Sultanlığı'na ek olarak 4 hanlığı (Kaşgar, Hotan, Kuchar ve Urumçi hanlıkları) birleştirerek Yedi Şehir Uygur Devleti'ni kurdu. Yakubbek, Hotan'ı fethettikten sonra Kaşgar'a döndü ve kurnazca Kuchar'ı fethetmeyi başardı. Reşideddin şiddetli bir savaşta öldürüldü. Tanrı Dağları'nın güney topraklarını tamamen birleştirdikten sonra, Yakubbek tek başına siyasi iktidarı ele geçirmek için   Buzrukhoja'yı aldatmaca yoluyla Mekke'ye gönderdi, ona hacca gideceğine söz verdi ve ona dört bin altın verdi. Yakubbek, Kaşgar, Hotan, Kuchar hanlıklarını ve Tanrı Dağları'nın güneyindeki şehirleri birleştirerek Yedi Şehir Devleti'ni kurdu. Hükümdar olarak kendini "Vatanın Kazı Yakubbek" ilan etti.

Yedi Şehir Devleti'ni kurduktan sonra, Kokand Han Said Sultan'ın babası Malla Han adına Kaşgar'da altın, gümüş ve bakır sikkeler bastırdı (bu adla 1873'e kadar). Altın sikkelerin ön yüzünde Arapça "Said Muhammed Malla Han Bahadır" yazısı, arka yüzünde ise "zarb dar - as saltanat Kokand Latif" yazısı yer alıyordu.   Bu sikkelerin kendi adına değil, Mulla Han adına basılmasının birkaç nedeni vardı. Bunlar, Müslüman devletlerinin yasalarına göre, hanın soyundan gelmeyen bir kişinin iktidara gelse bile kendini han ilan edemeyeceği ve kendi adına sikke bastıramayacağıydı.

1866 yılında Yakubbek Hotan'da gümüş sikkeler bastı. Musa Sayrami bunun hakkında şunları yazıyor: "Yaqubbek   Hotan'da bir miskal değerinde beyaz bir sikke bastı. Ve bu sikkenin bir yüzüne, Arapça yazı kullanarak, "zarb Hotan latif" kelimelerini bastı." Ancak bazı nümizmatistler bu sikkelerin Hotan valisi Habibullo tarafından basıldığını yorumluyor. Bu, Hermitage Müzesi'nin nümizmatik bölümünde Çar Habibullo adı altında saklanan sikkelerle kanıtlanıyor.

Kaşgar'da altın, gümüş ve bakır sikkeler basıldı. Kaşgar'da sadece gümüş sikkeler basıldı, aynı zamanda Hotan'da da (ön yüz Kaşgar'da basılan sikkelere benziyordu ve arka yüzünde Arapça "Zarb Khotan Latif" yazısı vardı). Bakır chaqa sikkeleri Kaşgar'da basıldı ve Abdülaziz Han ve basım yılları ön yüzde verildi. Madeni paranın arka yüzünde Kaşgar ismi yazıyordu.   Abdülaziz Han adına basılan sikkeler ölümüne kadar (1876) basıldı. Ölümünden sonra birkaç ay boyunca Sultan Murad Han adına basıldı.

Yedi Şehir'de bağımsız Uygur yönetimi döneminde, Doğu Türkistan'da basılan altın ve gümüş sikkeler sadece Doğu Türkistan'ın ticaretinde ve ekonomisinde değil, aynı zamanda komşu bölgelerde ve ülkelerde ve uluslararası ticaret ilişkilerinde de serbestçe dolaşıyordu. Bu uluslararası ekonomik ve ticari faktörler nedeniyle, komşu ülkelerde basılan sikkeler Doğu Türkistan'da da dolaşımdaydı.

Yakubbek'in kurduğu Yedi Şehir Devleti'nin bayrağı.

Yakubbek'in "Andicanlıklar" olarak bilinen özel muhafız birlikleri, Kokandlı askerlerden oluşturulmuştu.

Muhammed Yakupbek döneminde Türkistan'daki sosyo-politik ve ekonomik durum tamamen değişmişti. Bunun nedeni Çarlık Rusya'sının önce Hokand, sonra Buhara ve Hiva hanlıklarının ana topraklarını fethetmiş olmasıydı. O dönemde Mekke'den Kaşgar'a gelen Taşkentli Eşon Saidhan, Kadı Tora Yakupbek ile görüşerek ona Türkistan'daki durumu anlattı. Görüşmenin sonunda Saidhan Kadı Tora, Yakupbek'e Türk Sultanı Abdülaziz Han'a birçok hediyeyle birlikte bir elçi göndermesini tavsiye etti. Muhammed Yakupbek de bu tavsiyeye uydu. Said Qazi Tora liderliğindeki elçiler, bizzat padişah tarafından karşılandı ve kendilerine elmas ve yakutlarla süslü altın bir taç, tüfekler ve kılıçlar gibi değerli eşyalar takdim edildi ve cevabını Yakupbek'e iletti.

Karşılığında aldığı hediyelerden memnun olan Yakubbek, Halife Abdülaziz Han adına bir hutbe okuttu ve 1873 yılından itibaren hediye alan kişinin adına altın, gümüş ve bakır sikkeler bastırmaya başladı. Sikkelerin ön yüzünde "Sultan Abdülaziz Han" (paraların basıldığı Hicri yıllar da yazıyordu), arka yüzünde ise "zarb dar-as-saltanat Kaşgar" ibaresi yer alıyordu.

Yedi Şehir'de basılan paralar başka isimlerle anılsa da, Türkistan hanlıklarının paralarına çok benziyorlardı (özellikle paraların şekli ve kısmen isimleri). O dönemde Yedi Şehir'de bulunan Rus tarihçi A.N. Kuropatkin, eserinde "Buhara ve Kokand'dan gelen paralar da Yedi Şehir'de serbestçe dolaşıyordu" diye yazıyor. Bu bilgiyi doğrulayan Çinli nümizmatist Peng Xin Wei, Yedi Şehir'de basılan paralarda Çince yazı olmadığını söylüyor.

1877 ilkbaharının başlarında, Zhou Xuntan ve Liu Xuntan orduları Yakubbek'e karşı Yedi Şehir Devleti'ne doğru yürüyüşe geçtiler. Yetkililerden biri olan Niyazbek, yenilginin eşiğinde olan Yakubbek'e 30 Mayıs 1877'de ihanet etti ve onu zehirledi. Yakubbek'in ölümünden sonra, en büyük oğlu Bekqulibek tarafından kardeşi Hakqulibek'in öldürülmesi, mirasçılar ve yetkililer arasındaki anlaşmazlıklar ve Aksu ve Hotan valileri ile Bekqulibek arasındaki devam eden çatışmalar ve gerginlikler, Mançurya birliklerinin bu devleti fethetmesi için fırsat sağladı. Ayrıca, Kuchar valisi Kamol Han'ın birlikleriyle direnmek yerine Fergana'ya kaçması ve Yakubbek döneminde korkudan İslam'a geçen Kaşgar'daki Çinlilerin şehir kapılarını açarak şehri Mançu-Çin askerlerine teslim etmesi durumu daha da kötüleştirdi. Bunun sonucunda Mançular 17 Aralık 1877'de Kaşgar'ı işgal ettiler. Böylece Muhammed Yakupbek'in Doğu Türkistan'da kurduğu Yedi Şehir Devleti, onun ölümünden sonra Çin'deki Mançu hanedanının eline geçmiş oldu.

*Abdulla Avloni'nin adını taşıyan Ulusal Pedagojik Beceriler Enstitüsü'nün Doçenti

Kaynak: 5 Haziran 2025, https://oyina.uz