Türkiye-Azerbaycan:
ortak kök, ortak dil, ortak adlar
Türklerin kendi dillerinde yazılı tarihi kaynakları çok azdır.Bunun nedeni odur ki, onlar tarihi yaratmış, onu yazmağı önemsememişler.
Lakin mavi göyle boz toprak arasında doğayla iletişimde bulunan, onun koynunda yurd-yuva kuran türk onu ahate eden her ne varsa, ona ad verdi. Bunu iletişim aracı olarak yaparken hiç aklına da gelmezdi ki, o iz koyuyor, kendi tarihini kayda alıyor.
Bazen yazılı kaynakların, arkeolojik kazıntıların söylüye bilmediğini bu adlar söylüyor.
Çok-çok eskilerde güneşin eteklerindən–doğudan batıya-Avrupaya kadar yayılmış türk tayfalarının dağa-taşa, suya, dereye-tepeye, el-obaya, kasr və kalelere, daha nelere verdikleri adlar bu gün tarixin canlı şahidleridir.Şu kövrek sözler bize Türkiye-Azerbaycan etnik, tarihi, lingvistik (dil) bağlılığı açmağa beletçilik edecektir.
Turkiye türkcesi ile Azerbaycan (türk) dili ayni bir dil grubuna dahildir.Tarihi, kültürel,etnogenetik identiklik bu halkların adverme geleneklerini de etkilemiştir. Her iki ölkenin toponimleri (coğrafi adları) okşar leksik vahitler ve grammatik kuruluş asasında oluşmuştur.Örneği: ağaç, acı, abad, altun, ata, ara, al, arpa, axar, aşağı, boz, burun, bent, kapı, köy, meydan, kerman, orman, sulak, sungur, tahta, yurt, duman, kala, kaya, kuruca, kuyu, keşlə, keş, kedik, çayır, çeşmə və s. ortaq topoterimlerdir.
Türk toponimleri çoğunlukla etnonim (tayfa adı), relyef, landşaft, renk, bitki, və s. bildiren terimler asasında oluşur.
Şunlar içərisində tayfa,etnos adları üstünlük təşkil ediyor.Bu Azerbaycan yer-yurt adlarında da böyledir.
Türkiye yer adlarında selcuk-oğuz tayfa izleri daha çoktur.Azerbaycan halkının etnogenezine (köküne) de daha çok oğuz, bunun yanısıra kıpçak türkleri iştirak etmiştir.
Türkiye coğrafi adlarına yansımış afşar, bayat, yive, çebin, kaplı, gırklı, bayandır, çovdar, kacar, halac, tekle, və b. tayfa adları Azerbaycan yer adlarında da vardır.
Türkiyenin Palantöken, Karğabazarı, Yassıbel, Gültepe,Güney, Derbent, Sincan, Daşağıl, Kaynarca, Kazanlı, Bucak, Mollakent, Kızılağac, Söyütlü, Hezre, Karabulak, Çanakçı ve b. toponimleri Azerbaycan cografi adları ile paraleldir.
Değişik türk tayfalarının her iki ölkede iz koyduğu toponimler ilginç sonuçlara gelmeyi sağlıyor.
Tekle. Bu etnos hem Azerbaycan, hem de Türkiye türklerinin kökünde bulunmuştur.Təkəli etnonimi kendi adını Teke sancağı denilen Antalya bölgesinden almıştır.
Türkiyədə Teke (Konya-Merkezi Antalya), Tekelü (Adana), Karahisar-ı Teke (Serik-Antalya) gibi toponimler kayda alınmışdır (1,s.90,143 ).
E.Yüzbaşova göre, Tekle adı, XV yüzyılda Anadoludan Azerbaycana göçmüş selcuk türklerine ait nesil adıdır ( 15, s. 43) .
Sefeviler zamanında kızılbaş tayfalarından biri de tekeli tayfası idi ( 6, s. 192). Bu tayfa 1540. yılda Türkiye erazisinden başta Gazıhan olmakla İrana gelmiş, Şah Tehmasibe itaetini bildirmişdi.Şah yaşamak için Mahmudabat (şimdiki Salyan) mahalını onlara vermişti.Anlaşılan kışı Muğanda geçiren şu hayvandar el oradan Azerbaycanın değişik bölgelerine dağılmıştır.
Reşid bey İsmayılov selcuk kabilelerinin Azerbaycanda abat etdikleri və kabilelerinin adını taşıyan 130-dan çok köy olduğunu kayt etmiş ve şunların içerisinde “teke”nin de adını çekmiştir ( 7, s. 20).
Ağsu, Kürdemir, Masallı, Celiliabatda Tekle, Şamahıda Tekle Mirzebaba, Kelbecerde Tekekaya o köylerdendir.
İsmayıllıdakı Tağlabiyan köy adının birinci kısmı tekle kelmesinin değişmiş fonetik şeklidir.
Qars (qoros, xurs, xorus, xoros, gorus) kimi variantları olan etonimin taşıyıcıları eski türk tayfalarıdır. Bu tayfa kengerlerle ilgilidir. M.Kalankatlının “Alban tarihi” eserinde adı çekilen Goroz (Artsahta), araştırıcıların fikrince, sonrakı Gorus mahalının adında kalmıştır. Aynı elin adı ve onun yansıdığı toponimler zaman geçtikce Hurs, Horus, Gors, Gorus, Horos şekillerine dönüşmüştür.
Geçen yüzyılda Ermenistanın Aleksantropol gezasında Gors adlı Azerbaycanlı Köyü, Zengezur gezasında ise Gerus (Gorus) və Geros adlı yaşayış mantakalarının adıları çekiliyor. XVIII yüzyılda Karabağda Horus adlı yaşayış mantakası olmuştur ( 8, s. 102 ). Şimdiki Deveçi rayonu (ili) arazisi erken orta yüzyıllarda Hursan adlanıyordı.Orada Sasaniler döneminde hursanşahlık mevcut idi.
Nahçıvanda kengerlerin meskun olduğu bir köy indi də Hurs adlanır.
Azerbaycanda Gars (Abşeronda) və Gersele (İsmayıllıda) toponimleri, çok güman ki, aynı etnonimle ilgilidir.Gersele “gors eli” gibi anlaşıla bilir. Garseli-Gerseli-Gersele fonetik değişmeleri kanunauyğun haldır. ”İl” toponimlerde “el”, “toplum”, “halk” “devlet”və başka anlamlar taşıyor. Turkiye yer adlarında şu terim yaygındır ve inzibati arazi vahidi bildiriyor:Kir-İli,Qoca İli,Eyyub İli və s.
Türkiyedeki Gars ayaletinin adı da bu adlarla identik ola biler. Bu gün Türkiyede il ve il merkezi olan Karstan başka, “Osmanlı yer adları sözlüyü”nde kayda alınmış Kars – Karsi Zülkadriye (N.Adana – Kozan (Pazar) bu gün (Osmaniye – Kadirli –ilçe) ve Karsantı( bu gün Adana-Aladağ-ilçe) (1,s.93) adları aynıkökenlidir.
“Gürcüstanda türk menşeli toponimlerin izahlı lüğeti”nde yazarlar Kutaisi guberniyasının Şaropan gezasındakı Karsman köy adını Gars ayaletinden göç etmiş ailelerin getirdikleri ad sanıyorlar (3,s. 205 ). Gars ayaletindeki Gağızmanı da bu adlarla identik sanmak olar.
Şu eski türk tayfaları Güney Kafkasın değişik yerlerinde meskun olmuşlardı.Geçen yüzyıla ait kaynaklarda Gürcüstanın Ahalkalaki gezasında Horosdağ, Ahalsih gezasında Goros – haraba (dağılmış kənd yeri), Kutaisi gezasında Horosdağ toponimleri kayt olunmuşdur (8,103).
Abdal. Turkiyede güclü toplumsal gruplardan biri abdallar olmuştur.Bu tayfa adını erken orta çağlarda Orta Asiyada mevcut olmuş “Eftal” devletinin adından almıştır.Bu dövlete batı türk hakanlığı son koymuş ve bundan sonra abdallar değişik ölkelere göç etmişler. Güney doğu Avrupada yaşayan bulgarların bir tayfası abdal adlanıyordı.
V yüzyıla ait Suriya kaynaklarında da Kuzey Kafkasta Hun ayaletinde Abdal adlı tayfanın yaşadığı kayt olunuyor ( 11, s. 165 ).
1555. yılda gelenderlerin isyanı Osmanlı sarayında barış ortamında yaşamak isteyen saray adamlarının fikirlerine zıt olduğundan yatırılıyor, abdallar yurtlarından didergin düşmeye mecbur oluyor ve önceki nüfuzlarını yitiriyorlar. Onlar lağ və tənə hədəfinə çevriliyor,aşagılanıyor, serseri, avara gibi tasvir olunuyorlar ( 5, s. 29-31 ).Anlaşılan, yaşam ortamları, derviş gibi hayat geçirmeleri onların adlarının (türk dilində “aptal” büyük ihtimalle, abdal kelmesinin değişmiş telafüz şeklidir) bugünkü anlamına neden olmuştur. Türkiyede Abdal (Trabzon – bu gün Giresun – ilçe), Karaabdal (Sivas-Amasya, 1970- Samsun-Ladik-Şeyhli-bucak) və s. adları kayda alınmıştır(1,s.1,87,153)
Albaniyada (orta çağlarda şimdiki Azerbaycan erazisinde mevcut olmuş devlet) bu tayfa milatdan önce IV yüzyılda yaşıyordu. Azerbaycan toponimlerinde bu etnonim Abdal (Ağdam), Abdallar (Oğuz), Çoban Abdallar (Hanlar), Abdallı (Hanlar, Gubadlı), Abdal çayı (Daşkesen) ve s.köy adlarında yaşamaktadır.Laçın şehirinin adı 1923. yıladek Abdallar olmuştur.
Ismayıllıdakı Brovdal köy adında da abdal etnonimi nezere çarpıyor. Brovdalla aynı fonetik kuruluşta olan Bzovdal (Pembek bölgesi), Bezabdal (Borçalı gezasında dağ), Bozabdal (Petek nahiyesinde köy), Bzovdal (Büyük Karakilse ve Gugark rayonlarında /illerinde/ köy) toponimlerinde de aynı ünsür vardır. Bu adlardakı birinci ünsür ise “boz” ve ya “pir” sözlerinin fonetik değişikliye uğramış variantı ola bilir.
Kazan.Kafkasta, Kuzey Kafkasta ve Orta Asiyada “kazan” kelmesi ile ilgili çok sayda toponim mevcuttur. Bu söz hem köy, hem dağ, hem de bulak adlarında vardır.
XX yüzyılın evvellerinde Kafkasta kazan komponentli 24 toponim, Azerbaycanda 10 Kazançı köyü olmuştur.
Kazançı və Kazan toponimleri hem de Kuzey Kafkasta, Ukraynada, Bolgarıstanda, Başkırdıstanda, Türkmenistanda, Tatarıstanda, Batı Sibir, Volqaboyunda, İranda vardır. Türkiyede Kazan (Rumeli-i Şarki- İslimye ), Kazan-Kazğan (Niğbolu-Tırnova), Kazancık (Sivas, 1970 –Kayseri-pınarbaşı - Örenşehr-köy), Kazandağıpazarı (Ezine) toponimleri kayda alınmıştır(s.95) Kazancık( Türkmenistan), Kazan (Tatarıstan), Kazancık (Bulgarıstan), Kazan, Kazandağ (Türkiye) böyle toponimlerdendir.Azerbaycanda Gazançı (Naxçıvan ), Gazanbulak (Goranboy),Gazanzemi(Cebrayıl), Gazangül (Zakatala), Gazançı (Zəngilan, Goranboy, Ağdere, Culfa) toponimleri Gazan etnonimi ile ilgili yaranmıştır.
Gazan tayfası eski bolgar tayfalarından biri olmuşdur.
Alpaut. Bu etnos Diyarbekr türkmenlerinin başlıca oymaklarndan olup Türkiyede Alpavut (Mamuretül-aziz),Alpkendi Erzurum-Erzincan-refahiye),Alpköy(Kemarik-Erzurun-Erzincan,1970-Erzincan-Kemah Alpköy-bucak), Alpsofi (Abi safi-Kosaeli-Adapazarı), Alpak (Albak-ocaklık-Van) vəs. kayda alınmıştır(1,s.7,96).Etnonim Azerbaycanda Gazah, Ucar, Laçın, Göyçay,Berde,Goranboy, Dəvəçi rayonlarında köy adlarında tekrarlanıyor.Alpaut - alp-“qahraman, serrast atıcı, pehlevan, cesaretli” ve aut( -out,-t ) eski türk topluluk eklerinden oluşmuş olub “qahramanlar” manasını veriyor.
Halaç. Bu tayfanın izleri Türkiye toponimlerinde vardır.Halaçlar oğuzların 22 tayfasından ikisinin ayrılaraq birleşmesi sonucunda oluşmuştur.Onlar çox-çox önceler Amu-Deryadan geçerek Afganıstanın güney bölgesinde yaşamış, bir kısmı ise İrana geçerek fars, kimileri türkmen dilinde konuşmağa başlamışlar.Bununla ilgili Tehranın Batı Savalının kuzey kısmı Helecistan adlanmıştır. Halaçlar Azerbaycanda göçeri ve yarımgöçeri hayat sürmüş,sonra oturaklaşmışlar.Ağsu, Deveçi, Naxçıvan, Celilabat rayonlarında tekrarlanan Hallili etnotoponimlerinde halaç tayfalarından olan Hallili etnik grubunun migrasiyasının (göç etmesinin) izleri yaşıyor.İsmayıllıda Hallili və Gubahalilli toponimleri vardır.
Sincan. Bu ad selcuq oğuzlarının beydili tayfasının bir koluna aittir.Türkiyede bu adla toponimler vardır. “Osmanlı yer adları”nda Pürsiçan, Seçan (Budin), Siçanlu (Hudavendigar Karahisar-ı Sahib), Sincan (Hudavendigar-Bursa-Kirmasti,1970-Bursa-Siçansarnıçköy), Sincan (Sivas), Sincanlı (Karahisar-Sahib, bu gün Afyon ilçe) toponimleri vardır (1,98,102,146)
Ermənistanda bir çok Sincanlı dağ ve köy adları olmuşdur. D.D.Pagirevin alfabe göstericisinde 9 Siçanlı toponimi kayt olunmuştur ( 10, s.225). Siçanköy (Tiflis quberniyası), Siçanaki(Düşet rayonu), Azerbaycanda Sincan (Oğuz), Sincan-bayat (Haçmaz), Siçançe(İsmayıllı-mikrotoponim) adları ayni köktendir.
Özet
Türkiye və Azerbaycan halkları aynı dile , aynı köke aynı kültüre sahip millettir. Her iki ölkenin toponimleri ayni zamanda genel türk arealına dahidir, ümumtürk toponimik kanunauyğunlukları asasında oluşmuştur.
Türkiye ve Azerbaycan coğrafi adları türkdilli halkların toponimiyasıda göze çarpan bir hususiyeti yansıtıyor: şu erazilerde yaranan adlar daha çok coğrafi terimlerden kaynaklanır. Bu terminler coğunlukla türk kelmeleridir.
Hər iki ölkede asas areal türk arealıdır. Yer-yurd adlarının mühüm bir hissesini coğrafi terimlerin yanısıra, etnonimlər – tayfa, nesil adları ile ilgili yaranan toponimlər təşkil edir. Türkiyə etnotoponimleri içerisinde oğuz tayfalaranın izlerini yaşadan cografi adlar üstünlük təşkil edir. Azerbaycanda ise həm oğuz , həm də qıpçak tayfalarının adlarını yansıtan toponimik cərgəyə daxil olan çoxlu sayda adlar vardır.
Etnotoponimik paralellər her iki halkın etnogenezinin aynı kokten olmasının kanıtıdır. Değişik türk tayfalarının bu halkların etnogenezine iştirakı ve bu gün tarihi hafiza gibi toponimlerde yaşamasında miqrasiyalar (göçmeler) önemli rol oynamıştır. Miqrasiyalar ise Azerbaycandan Türkiyeye, Türkiyeden Azerbaycana, Orta Asiyadan ayni tayfaların her iki ölküye göç etmeleri şeklinde olmuştur.
Bu yazıda ortak tarihi ve ortak etnogenetik olayları yansıtan toponimlerin az bir kısmı verilmiştir. Bu konu sistemli araşdıdma konusu ola biler.
Kaynakça
1.Akbayar Nuri.Osmanlı yer adları sözlüyü.İkinci basım,İstanbul,Tarih Vakfı Yurt Yayınları,2003,189 s.
2.Budaqov B.E.Türk uluslarının yer yaddaşı.Bakı,Elm,1994, 272 s 3.Budagov B.E., Geybullayev G. Gürcüstanda türk menşeli toponimlerin izahlı lüğeti. Bakı, “İsmayıl” Neşriyyat-Poliqrafiya Müessisesi, 2002, 320 s.
4.Budagov B.А.Tyurkskie toponimi Yevrazii. Baku, Oguz eli, 1997,256 с.
5.Ceferov İ.Y. Abdal ov tanrısıydı.Bakı,Elm ve heyat, 1985, N2, s. 29-31
6.Efendiyev O.A. Azerbaycan tarihi.Bakı, Azerneşr, 1993, 301 s.
7. İsmayılov R.Azerbaycan tarixi .Bakı, Azerneşr,1993, 163 s.
8.Geybullayev G.E. Garabağ/etnik ve siyasi tarihine dair/. Bakı, Elm, 1990,248s.
9. Memmedova F. Azerbaycanın (Albaniyanın) siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası.Bakı,Azerneşr, 1993, 262 s.
10.Pagirev D.D.Alfavitniy ukazatel к pyativerstnoy karte Каvкаzsкоvо kraya.Izdaniya Kavkazskovo Boenno-Topograficeskovo Otdela, Tiflis,1913.
11. Pigulevskaya N.V. Siriyskiye istocniki po istorii SSSR. М. , L., 1941, s.165.
12. Sümer F. Oğuzlar Bakı,Yazıçı,1992, 430 s.
13.Voroşil G.Gafgaz Albaniyası .Tarixi- filoloji etüdler. Bakı, Öğretmen, 1993, 108 s.
14.Yüzbaşov R.M., Aliyev K.H., Sediyev Ş.M. Azerbaycanın coğrafi adları (oçerkler).Bakı, Maarif, 1972, 96 s.