Kökümüzde kanlı izler/i
Genel olarak yer adlarında “kanlı” sözü iki anlamda kullanılmıştır:kanlı olaylarla ve kanlı tayfa adı ile ilgili.
Azerbaycanda yakın tarihimizden (1918.yıl) belli olan olaylarla ilgili Kanlı dere Kanlı bağ,Kanlı göl yer adları vardır.
Bunlardan biri İsmayıllı rayonunda (İlinde) Pirebilgasım köyü ile o zaman /göçme/ ermenilerin yaşadığı Keyvendi köyü arasında,Küğab dağının yamacındakı derenin adıdır.1918.yılda Gürcüvan,Keyvendi köyleri arazisinde gruplaşan ermeni desteleri Azerbaycanlıların yaşadıkları Pirebilgasım köyüne baskın etmiş,amansız katliam yapmışlar.Köyün yaşlılarının söylediklerine göre ermeniler günahsız insanları bu dereye getirerek orada olan büyük bir taşın üstünde onların başlarını kesmişler.O taş şimdiye kadar orada kalmakta,bu dere ise o zamandan Kanlı dere adlanmaktadır.Onu da söylüyelim ki,aynı olay ile ilgili Guba rayonunda da Kanlı dere vardır.
Fit dağindakı Kanlı kayanı da kimi araştırıcılar kanlı olaylarla (ama başka) bağlıyorlar.Fit kala kentinden bahseden G.Cebiyev yaziyor:”1923.yılda Fitde 2000-e kadar aile yaşıyordu. Fit bir şehir olarak 1923. yıla kadar resmi suretde mevcut olmuştur....1805.yılda Fit şehiri Mustafa han tarafından resmen Şirvanın başkenti ilan edildi ve 1820. yıla kadar başkent olarak kalmıştır (1,s.244-246).Tarihçi buradakı Kanlı kayaya ait bir kaç efsaneni kayıt etmekle bu kayanın adını bir zamanlar suçsuz insanların ceza olarak şu kayadan atılması ile bağlıyor:Fitte meydan da var,zindan da,Kanlı kaya da...(yene orada,s.218).
Kanlı kelmesini içeren bütün yer adları kanlı olaylarla ilgili değil.Kanlı hem de Kenger tayfalarının eski adıdır.Kenger etnoniminde keng ünsürü – kanlı sözünün kökü ile aynıdır. “Kenger”de –er,”kanlı”da ise –lı ayrıca morfemdir.Kenger tayfa adındakı ng eski zamanlarda değişik türk lehcelerinde (ve bugünkü yöresel şivelerde) kullanılan bir kavuşuk sestir ki,çağdaş zamanımızda genel olarak “n” gibi kullanılır (kang-kan aynı kelmenin fonetik variantlarıdır).
Buryat-mongol dillerinde “çayın sıldırımlı,yüksek kıyısı”,”sıldırım kaya”,”yarğan” anlamlarında kang sözü vardır.Telafüzde “gang”-ın “gıng/ging” şekillerine düşmesi mümkündür. Dağlık Altayın toponimiyasında kang (ay) “dik kalkmış dağ” anlamındadır.Orxon Türk runik yazılarında Kang toponiminin adı çekiliyor.Halha-Mongolca gang “sahilde sıldırım”,”pınar kıyısı,terras” demektir. Orta Asiyada Sır-Deryanın sıldırım kıyısında Kang kalası ve onunla bağlı Kanga eyaleti miladın evvelllerinden malumdur.Bu adın İran dillerinde kan “kazımak” (“kanal” sözü de bu sözle bağlıdır) sözü ile bağlayan iranşünaslar yanlış düşünmektedirler. “Kanal” sözünden de kale,ülke adları kaynaklanar mı? Eski Türk tayfalarından olan Kengerler adlarını mahz Kang toponiminden almışlar.
Mongol dilinde Hyangon (bu söz Çinin kuzey-doğusunda Hingan dağ silsilesinin adında da vardır)-“dik yamac”,”dik kıyı”,”dağ kılıcı” sözü vardır.Kalelerin genel olarak sıldırım yerlerde yapılması nedeniyle gang/ging sözü kale anlamını kazana bilir.V.İ.Abayev osetin dilinde “kale” anlamında “ganah” kelmesinin türk kökenli olduğunu iddia ediyor.Uygurlarda erken orta yüzyıllarda King-Sun Ayak ve King-Daş hakan adları malumdur (12).
Kanglılar VIII yüzyılın ortalarında Sırderyanın orta akarının hövzesinde yaşamış,oğuz ve karlukların baskınından sonra iki kısıma bölünmüşler.Onların bir hissesi Aral denizinin kuzey-batı çöllerine hareket ederek peçenek ve hazerlere karışmış,diger hissesi ise kuzey-doğu tarafa sıkıştırılarak Balhaş gölü ve Harezm bölgesinde göçmenlik etmiş,1218.yılda mongolların içerisine dahil olarak (10,s.4-12) onlarla şu araziye gelmiş,en eski türk tayfalarındandır (5,s.158)
“Şecereyi-Terakime” eserinin yazarı Abulgazi Bahadır han en eski Türk tayfalarından biri gibi şu tayfanın da adını çekir ve bu tayfa adının etimolojisine ait revayetleri kayıt edir.Birinci revayete göre, Duman hanın oğlu Yavlu savaşdığı igidin boynunu vuruyor,bunu işiden Duman onu Kanlı Yavlı adlandırıyor.O,90 sene padişahlık ediyor.Başka revayete göre,Oğuz hanın döyüşçüleri tatarları darmadağın etdikten sonra ele geçirdikleri kanimetleri taşımak için arabalar yapıp onu kank adlandırıyorlar,guya kank elinin cümlesi o arabanı yapanların töremeleridirler (4,s.56,80,82
F.Sümer yazır:”Kıpçakların Kaşğarlının çağdaşı olan Kanlı (Ganlı) adlı bir beyleri var idi.onun tebeliyindeki kıpçaklar sonrakı yüzyılda da bu adla (Kanlı) tanındılar (9,s.53).Kanlıların m.ö.3. yüzyıldan malum olmalarına dair bilgiler vardır (8,s.34-47
Ş.Cemşidov “kanlı” sözündeki kan ünsürünü “han”la bağlıyor ve “büyük” anlamında olduğunu belirtir (3,s.679).
“Kitabi-Dede Korkut” dastanlarında Kanlı Koca ,Kan Turalı isimlerinin de şu etnonimle ilgili olduğunu varsaymak olar.
R.Hümmetova yazır ki,”826-36. yıllarda Kafkasta ve İran Azerbaycanında Arap hilafetine karşı isyanlar başladı.Araplar isyanı yatirmak için Amu-Derya kıyılarından Türk tayfalarını imdada çağırdılar.O zamanlarda Azerbaycana Türk tayfalarındanKengerli,Cavanşirli,Hakaslar,Türkmenler,Kanlar ve bir çok mongol tayfaları gelmiş oldular.M.H.Veliyevin yazdığına göre, Bozalganlı etnoniminin ikinci komponentinde adı yaşayan Ganlı tayfası mahz o zamanda gelmişdir Kengerliler,Kanlılar,Hangarlar,Kangkin ve ya peçenekler eski peçenek uluslarının kalıklarıdırlar (7,s.4)
Bu etnonimle bağlı Azerbaycanda Ganlıkent (Kelbecer),Ganlı (Gedebey rayonunda zirve),Ganlı kaya (Tovuz),Ermenistanda Yukarı Kanlıca,Aşağı Kanlıca (Düzkent-Ahuryan rayonunda köyler-değiştirilmiş adları Marmareşen,Bahramabert) (6 s.102-103),Gürcüstanda Ganlıkent (eski Batum dairesinde,Tiflis guberniyasının Signah gezasında Eldar vadisinde köy),Ganlıçay (Dmanisi rayonunda Yukarı Karabulak köyünün arazisinde Hramçaya karışan küçük çay adı) (2,s.153-154) ve diger Türk areallarında coğu sayda coğrafi adlar bu etnonimin hem de etnosun cok eski olduğunu вe етносун чоk eski олдуьуну ve soykökümüzde iştirak etdiyini göstermektedir.
Kaynakça:
1.Abdullayev E.Z. Azerbaycan dili meseleleri.Bakı Universiteti Neşriyyatı,1992,329 s.
2.Budagov B.E.,Geybullayev G.E.Gürcüstanda türk menşeli toponimlerin izahlı lüğeti. “İsmayıl” Neşriyyat Poligrafiya Müessisesi, 2002, 320 s.
3.Cemşidov Ş. “Kitabi-Dədə Gorqud”, Bakı, “Elm”, 1999, 678 s.
4.Abülqazi Bahadır han. “Şecereyi-terakime” (Türkmenlerin soy kitabı).Azerbaycan Milli Ensiklopediyası, NPB, Bakı, 2002, 146 s.
5.Ahmedov T.M.Azerbaycan toponimikasının esasları.Bakı Universiteti Neşriyyatı,1991,212 s.
6.Elekberli E. Gedim türk- oğuz yurdu. - “Ermenistan”, Bakı,“Sabah”,1994,208 s.
7.Hümmetova R.Tovuz rayonundakı Bozalganlı,Şamlı və Hunanyurd toponimlerinin etimologiyasına dair. Bakı,ADPU, Pedoqoji Universitetin Haberleri,2004, №1, s.3-11
8.Кайдаров А.Т. К историко-лингвистической характеристике этнонима канглы /gaнлы/ - Тюрк ономастика, Алма-ата, Наука,1984, с.34-47
9.Sümer F. Oğuzlar.Bakı, Yazıçı,1992, 430 s.
10.Шаниуазов К.К вопросу расселения и родовых делений канглы.-Этнографическое изучение быта и культуры узбеков.Ташкент, Фан,1972,с.4- 12
11.Велиуев М.Г.(Баxарлы).Азербайджан физико-географический очерк.Баку, 1921,341 c.
12.blog.kavkazweb.net/viewtopic.php?…