"HAYVAN" VE "BİTKİ" KÖKENLİ ESKİ TÜRK-MOĞOL KİŞİ ADLARININ GÜNÜMÜZDEKİ GÖRÜNÜŞÜ

“HAYVAN” VE “BİTKİ” KÖKENLİ ESKİ TÜRK-MOĞOL KİŞİ ADLARININ GÜNÜMÜZDEKİ GÖRÜNÜŞÜ

Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY

           Türk ve Moğol kişi adları “adbilim” bakımından çok zengindir. Türk ve Moğolların erkek ve kadın kişi adlarında kullandıkları adları pek çoğu “güçlü  hayvan” ve “bitki” adları ile kurulmuş, bu adların önüne renk adları da konularak pekiştirilmiştir.
           Bu araştırmamızda, eski Türk adlarının konuluş sebepleri, Türklerde ad verme gelenek ve törenleri üzerine bilgi verilmeyecektir. Bu konudaki geniş bilgi, lisans, yüksek lisans ve doktora öğrencim Paki Küçüker ile birlikte hazırladığımız ve İstanbul’da 2016 yılında, Bilge Kültür-Sanat yayınların arsında neşredilen “ESKİ TÜRK-MOĞOL KİŞİ ADLARI SÖZLÜĞÜ” adlı eserimizde geniş bilgi bulunmaktadır.
                                               
HAYVAN ADLARINDAN KURULMUŞ KİŞİ ADLARI:
Akboga/buga/buka “Çağatay’ın 6. oğlu Baydar’ın neslinden”
           < Tü. boga (< ET. bûka (KT) / buka (DLT) < bûka = Moğ. buka (KWb. 58)
Akkuş “Baybars’ın adamlarından” < Tü.Ak+ kuş (TT’nde soyadı)
Ak-Sonkur / Sungur / Sunkur /  Songur / Songkur /Sankur /Singhur / Singkor / Şonghor /
       Şonghur / Şinghor / Şingkor / Şunvar ‘Kartal’  (Lessing, 2, s. 1104) (Baybars Tarihi’nde 4
       kişinin adı; Kasımü’d-devle Ak-Sungur, Melikşah’ın emiri”
Albars “Kirman Selçukluları Atabegi”< ü. al + bars
Alayuntlu “Yıldız Han’ın 3. oğlu” < ala+ yunt+lu  < yont ‘at’ (DLT, Dizin)
Alp A(r)slan Han “Karahanlı hanı” < Tü. aslan = Moğ. arsalan (TT’nde kişi adı)
Alta(n) Buga / Buka = altın Buga ‘boğa’
Argun  “Abaka’nın 1. oğlu; Timur’un komutanlarından” < Tü. argun ‘1. sıçan cinsinden kemirici bir
           hayvan; 2. pars cinsinden yırtıcı bir hayvan’  (A.Erol, 53) = Ergun (TT’nde soyadı:
          Argunşah)
Arsalan  à A(r)slan
Arslan Buka < Tü. arslan + Tü.  buka
Asena / Asina / Aşina / Açina ‘ Mukan Han’ın kızı’  < Tü . ‘Kök Türklerin efsanevî atası; dişi
           Bozkurt’ / Asena Bike ‘İstemi Han’ın kızı’ (TT’nde kız adı: İsenbike Asena)
Atmaca “XVI-XVII. yylda Yörükler arasında erkek adı” < Tü. ‘alıcı bir kuş’ (TT’nde soyadı)
Aybek “Baybars Tarihi’nde 15 Aybek adı geçer. / Çinggiz neslinden Sibir Tura Hanı”
           < Tü  ay+bek (Uşak’ta mahalle adı: Eybek < Aybek)
Aydegin “Sultan Baybars’ın Şam naibi” < Tü. ay+tigin  (TT’nde erkek adı)
Aydın “XVI-XVII. yy’da Yörükler arasında erkek adı” < Tü. aydın (TT’nde erkek adı)

-B-
Babür / Babar /Bebür  < Tü. bebür ‘pars cinsinden bir hayvan’
Bagatur  /Bahâdır, Bahâdur “Dayan Kağan’ın adamlarından” < Moğ. bagatur (TT’nde erkek adı)
Balaban  < Tü. balaban ‘bir tür doğan’ (A. Erol, 95)
Barak ‘1. Kuman başbuğu; 2. Çağatay’ın 6. oğlu; 3. Urus Han’ın oğlu’ < Tü. barak ‘tüylü köpek’ =
            Moğ. barug ‘bir tür köpek’  (Lessing, 1, s. 142) (TT’ndev  erkek adı: Ekrem Barak Arıkoğlu)
Barlas, Berlas “Sultan Hüseyin Mirza’nın emiri; Külek Kökeltaş’ın nökeri” < Moğ. Barulas, Barlas
           “yiğit, kahraman; başbuğ”; “Emir Timur’un mensup olduğu boy” (TT’nde soyadı: M.Barlas)
Bars  < Moğ. bars ‘kaplan, pars’  (TT’nde Baybars)
Bartu “Tugan’ın oğlu; Gök Orda hanlarından” < Tü. bar+tu “varlıklı” ; “kıran, dağıtan, parçalayan”
            (TT’nde soyadı: Can Bartu)
Baysunkar à Baysungur   < Moğ. bay  ‘güçlü’+ sungur  ‘güçlü sungur’ (TT’nde soadı)
Bayan Buka Tigin < Moğ. bayan ‘zenginlik, baylık, refah’+ Buka +  Tigin
Baybars / Begbars / Bibars ‘Mısır Memlük sultanı’ < Moğ. bay / beg / bi + bars
Baykara ‘Hüseyin Baykara = Horasanlı ünlü Türk devlet adamı, Çağatay şâiri’
         < Tü. baykara ‘Doğan cinsinden bir kuş’ (TT’nde soyadı: Tuncer Baykara, Hüseyin Baykara)
Berke, Berka “Tuluy Han’ın kardeşi; Batu Han’ın oğlu” < Moğ. berke (< berk ‘berk, pek, güç, çetin’
          +e ) (TT’nde erkek adı: Berke Vardar)
Boga / Buga / Buka / Bukay < Tü.-Moğ. Boğa / Buga Çagan Kagan, Buga Temür, Buga
          Zeyrek Sahra, Buka Han, Buka Karahan, Buka Tekin, Buka Temür/Timur, Buka Türkman,    
          Eygü Buka à  < Tü. boğa (< ET. bûka (KT) /buka (DLT) < * bu:ka (boğa, TT’nde soyadı)
Bogaç  Han ‘Dede Korkut’ta’< Tü boga +ç (TT’nde erkek adı: M. Boğaç Ünlü)
Borçin ‘Bir ördek türü’= Borçin Sonu < Moğ. borçin (TT’nde Burçin, erkek ve kız adı)
Borakçin “Ögedey’in 4 karısından Ulu Hatunu”
           < Moğ. borugçin / Halha: borogçin “Bozca (dişi hayvan); Sülün” (Lessing, 1, 195)
Borokut Songgor < Moğ. songkur  (bk. Lessing, 2, 1104)
Borogçin Gooa à Borakçin
BOZ Buka/ Doğan / +kuş  à bk. Buka, Doğan, Kuş
Böri, Börü, Büri “Kurt” < Tü börü < OT. (DLT) böri < *bö:ri (T.Tekin; Gülensoy, 1, 174)
BÖRTE Çino / Çinoa / Çinua “Boz kurt; Çinggis Kağan’ın efsanevî atasının adı” (Lessing, 1, 205)
Bugu / Buku “Erkek geyik” <  Moğ. (Lessing, 1. 210) / Bugu “ Çağatay’ın 7. oğlu Kadah’ın 2. oğlu;
            Buku Han “Haremşah ümerasından”; Buku Kain, Buku Küregen (bk. Gülensoy, 87)
Büdünge (/Büdeke?) Bigüm “Sultan Hüseyin Mirza’nın ablası” < Moğ. büdüne “bıldırcın” (Lessing,
           1, s. 233)
Bürküt  < Tü. bürküt “kartal”
-C-
Cagan / Çagan Noyan “Çinggis Kağan’ın generali” < Moğ. cagan = yağan “fil”
Cakır / Çakır “ Doğan cinsinden bir alıcı kuş” (A. Erol, 165)
Ceren, Ciren, Çeren / Yeke-çeren “Hulan Bagatur’un oğlu, Altan’ın küçük kardeşi”
            < Moğ. ceren “ceylan, antilop, ceylan, yaban keçisi” < cegere(n) (Lessing, 2, 1612)

         (NOT: Bugün Türkiye Türkçesinde “CEREN” kız adı olarak kullanılmaktadır.)

CUCİ / COÇİ “Beklenmeyen misafir” Buka / Kasar ‘dört ayaklı canavar olup, etten başka şey
         yemez’,
-Ç-
Çagrı Beg Dâvûd, Çagrı Tekin  < Tü. çağrı “Doğan kuşu” (A. Erol, s.164)
Çakır / Çakır Hoca, Çakır Noyan, Çakırtay  < Tü. çakır “Doğan cinsinden bir kuş” (Gülensoy, 114)
Çine, Çinoa, Çinua, Çina / Çüne Noyan / Ölekcin Çine, Gendü Çine [gendü çine ‘irkek böri’ timek
          bolur” (Ebülgâzi)
          < Moğ. çino-a / Halha Moğ. çono(n) “kurt” (Lessing, 1, s.305)
Çuluk “Ki-Min Töre’nin 2.oğlu” / Çuluk Kağan < OT. çulık (DLT) “çulluk kuşu”
           < *çu: “yansıma”+lık
-D-
Doğan, Togan, Tugan /Doğan Şah “Sultan Alpaslan’ın oğlu” < Tü. togan “Keskin pençeli, yırtıcı
            kuş; çakır”
-E-
Elcigeday/Elcigiday “1247’de Kafkasya’ya Baycu’ya yardıma gönderilen komutan”, Elçigidey 
            < Moğ. elciğe(n) “eşek” + dai
Eliye Nagaçu (XV. yy., AT. 95, 96) < Moğ. eliye /Halha Moğ.: ele: “şahin, çaylak, akbaba” (Lessing,
            1, 493)
Eltina Hatun “Curmagun Noyan’ın karısı, XIII. yy.” (Sümer, 10) < Moğ. eltü “geyik” (Lessing, 1, s.          
            494)
Emir Hüsâme’d-din Toruntay / Torumtay=Torimtay=Turumtay=Turimtay (XIII. yy.)
           < Moğ. torumtay “Erkek doğan; avda kullanılan ufak yırtıcı kuşlar” (Lessing, 2, 1277)
Emir Karlugaç “Timur’un komutanı” < Tü. karlugaç “kırlangıç”
Emir Şerefe’d-din Kara Kuş “XII. yy, Eyyubi emiri” < Tü.  karakuş  “kartal, alıcı kuş”
Emir Şeyh Arslan “Sultan Mahmud Han’ın emiri” (Zafername, 74) < Tü. arslan
ER At / Buga  - Er “Erlik, yetişkinlik unvanı” / Er Buga “Berke’nin Mısır’a gönderdiği elçi” < Tü.
Ertana (/Eretna, Eratna biçimleri yanlıştır) < Tü. Er + tana “ erkek dana”
Erkuş “Selçuk Şah’ın kumandanı, XIII. yy) < Tü. Er + kuş
Erzen Hatun “Karakoyunlu Emir Ali’nin kızı” < Fars. erzen “darı” (OTAL, 230)
Esen / İsen Buga < Moğ. esen “sağlıklı, sağlığı iyi” (Lessing, 1, 540) + boğa
Eşek Tuğlu “Kıpçak’ın oğullarından; Buka’nın etrafına toplanan beylerden” (Sümer, 59)
             < eşek “Bu ad yeni doğan çocuğu kötü gözlerden ve kötü ruhlardan korumak için verilir:
             köpek, kürre (=sıpa), tagan (=güvercin) vb. gibi.” (Gülensoy, 169)
Eynebegi / İnebegi “XVII. yy. Yörükler arasında (Gökbilgin, 103) < Tü. ine “buzağı” (A.Erol, 307)
-G-
Gazanoglan ibn Togrılca (Tugrulca) “Prens, Gürcistan emirlerinden” (Spuler, İM, 136);
              Togrulca(/ça) “Mengü Temür’ün  4. oğlu; Özbek Han’ın babası” (Kurat, 130)
              < Tü. togrıl=togrul “Yırtıcı kuşlardan bir kuş, bin kaz öldürür birini yer; Erkek adı olur”
              (DLT-Dizin, 123) < togrıl+ça “ekvatif eki: Togrıl’a benzer”
Toguz Hatun “Kadın adı” (Sümer, 18)/ Tögüs, Togus “Tokto’a-Beki’nin küçük oğplu” (MGT)
              < Moğ. togus / togos “tavus kuşu” < Fars. tous (Lessing, 2, 1262)
Toki Konka  < Moğ. toki “1) iyi yetişmiş iri geyik; 2) deve kuşu” (Lessing, 2, 1264-65)
Tonga / Tunga “Kaplan: Alp Er Tonga” < Tü. unvan belirleyicisi.
Tonguz / Tonguz Han “Çin, Maçin, Vilayetleri valisi”; Tunguz Han
               < Tü. tonguz “domuz” (DLT-Dizin, 124 b)
Torgay, Turgay “Hülegü’nün Burkacin adlı kumasından olan 5. oğlu”; “Hülegü’nün 5. kızı”
                 < Tü-Moğ. turgay “serçe gibi  küçük bir kuş” (Gülensoy, 493)
Torum, Turum “Tuman ve İstemi Han’ın babası” < Moğ. torum / Halha: torom “iki yaşındaki genç
                 deve” (Lessing, 2, 1277)
Torumtay / Torimtay / Turumtay / Turimtay  < Moğ. “erkek doğan; avda kullanılan ufak yırtıcı
                kuşlar”  (Lessing, 2, 1277) = Turunday “Kuman başbuğu” (Kurat, 102)
                [NOT: torum / Halha: torom “dorum, iki yaşındaki genç deve”] 
Tögös à Toguz
Tugay à Tokay
Tulu Kagan < Moğ. tulu “Sibirya alabalığı” (Lessing, 2, 1298)
Turgay à Torgay
Turum à Torum
-Ü-
Üker Kalca’un “Çinggis Kağan’ın komutanlarından” < Moğ. üker  / Halha: üher “öküz, sığır
                  cinsinden hayvan, inek” (Gülensoy, 517)
-Y-
Yagan Tekin  “Karahanlı Hanı” < ET. yağan “fil” = Moğ. cagan / Halha: za:n  “fil”
Yılkıçı “Cuci Han’ın 13. oğlu Tuka-Timur’un 1. oğlu Bay Timur’un 2.oğlu” < Tü. yılkı “at ve eşek
                  sürüsü”+çı

BİTKİ ADLARINDAN KURULMUŞ KİŞİ ADLARI:
Ab-Togay (Seyfeddin)  < Moğ. ab ‘büyü, sihir, cazibe’ (Lessing, I, s. 1) + togay ‘fundalık, çalılık’
Alim-a < Halha. alim ‘elma’ (Lessing, 1, s.52)
Arça < Moğ. arça ‘ardıç ağacı’ (Lessing, 1, s.81)
Arpa / Arpaga’un < Tü. arpağan ‘arpaya benzer başağı olan, özü bulunmayan nebat’ (DLT. I, 140)
Çavdar “Kurımışı’nın kardeşi” < Tü. çavdar “Buğdaygillerden tane veren bir bitki” (Gülensoy, 117)
Çeçeg, Çeçek, Çiçeg, Çiçek, Çiçig, Seçeg, Çeçegtü “Çurmagun Noyan’ın 9. oğlu” < Tü./Moğ.  çeçeg
          (Lessing, 1, 270)
Çigü “Çinngis’in binbaşısı” < Moğ. çigüd = çöğürsün “Selvi ağacı” (Lessing, 1, 288, 321)
COÇİ, CUCİ Togay “Dere kenarlarında biten ağaçlık yer” à bk. Gülensoy
Çubuk  “Melikşah’ın beylerinden” < Tü. çubuk; DLT, Eski Uygur Tü. çubik (EUTS, 88). < Tü. çip
          “ince, yumuşak dal” + (I)k (Gülensoy, I, s.256-257)
Emir Rüstem Togay Boga “Timur’un komutanı” < Tü. togay “dere kenarındaki ağaçlık yer”+boğa
Tokay, Tukay, Togay, Tugay, Tugai “Kudu’nun karılarından”  (MGT, 198)
              < Tü. tokay “1) Dolunay;  2) Nehir kıvrımı veya arada bulunan orman; ağaçlık; 3) tok er; 4)
              güçlü yiğit dövüşçü” (A. Erol,  551)
Toy Buga  “Timur’un komutanı” < Tü. toy “1) Ordu kurağı; 2) ilaç yapılan bir ot; 3) Toy kuşu”
                (DLT)

KISALTMALAR:
A.Erol : Aydil Erol, Adlarımız, İstanbul 198.
ET. : Eski Türkçe
DLT : Dîvânu Lugâti’t-Türk
Fars. : Farsça
Gökbilgin : Tayyip Gökbilgin
Gülensoy : Tuncer Gülensoy, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, İstanbul  2016, Bilge Kültür-Sanat yay.
Kurat : Akdes Nimet Kurat
Lessing: F.D. Lessing, Moğolca-Türkçe Sözlük, (Terc. Günay Karaağaç), TDK yay. Ankara 2017.
MGT: Ahmet Temir, Moğolları Gizli Tarihi, Ankara 1948, TTK yay.
Moğ.: Moğolca
TT. : Türkiye Türkçesi
Tü.   : Türkçe