Tiflis Eyaletinin 1728 tarihli mufassal defteri
Mehmet Akif Erdoğru
Osmanlı Arşivinde korunan Tiflis eyaletinin 1728 tarihli mufassal defteri, Azerbaycanlı akademisyen Prof. Şahin Mustafayev tarafından Bakü’de 2022 yılında yayınlandı. 351 sayfalık bu eser, Tapu Tahrir 897’nin Azerbaycan Türkçesine çevirisinden ibarettir. Defter, III. Ahmed döneminde İran’dan alınan Beratlı, Tumanis, Baydar, Demirci Hasanlı, Somhit, Taşır, Penbek, Ağçakala, Ahstabad ve Kazak bölgelerini içerir. Kazak bölgesi de İnce, Çuvar ve Türk isimli nahiyelere ayrılmıştır. İnce nahiyesinin merkezi İnceli köyüdür. Çuvar bölgesi ise Kazakbeyli ve Kazaklı Ismayıl köyleri kalabalık ve önemli köyler olarak karşımıza çıkar. Osmanlı-Safevi harplerinden dolayı bu bölgede de çoğu köy terkedilmiştir. Çuvar bölgesi Karamanlı oymağının yaylağıdır. Türk nahiyesi de ismini Büyük Türk ve Hacı Türk isimli iki köyden alır. Türk bölgesinde çok sayıda Türkmen köyü bulunmaktadır: Hanköy, Lala Yerkendi, Ayrı Boyun, Pir Kendi, Ağdara, Uzun Ali, Abdullah, Güzeldere, Karakaya, Arabalı, Ağalı, Kozluk, Bulak, Hamza, Gövelek, Haydarlı, Emir, Pir Alili ve Laçin Kayası bu köyler arasındadır. Bu defter verilerine göre Prof. Mustafayev’in tespit ve hesaplamalarına göre, Tumanis bölgesi hariç, diğer bölgelerde Müslümanlar bulunmaktadır. Özellikle Baydar ve Demirci Hasanlı bölgeleri Türkmen aşiretlerinin yoğun olarak yaşadığı yerler arasındadır. Demirci Hasanlı bölgesinde gayrimüslim nüfus bulunmamaktadır. Gayrimüslimlerin en yoğun yaşadıkalrı yerler ise Somhit ve Tumanis bölgeleridir. 1728 yılında Borçalı ve Kazak bölgelerinde 5.514 Müslüman varken 8956 hane gayrimüslim bulunmaktadır. (s.9). Bu durum bölge nüfusunun üçte birinin Müslüman olduğunu göstermektedir. Prof. Mustafayev, bu nüfusu, ‘Müslüman Türk (Azerbaycanlı)’ olarak tanımlamaktadır (s. 5). Demirci Hasanlı adını Demirci Hasanlı oymağından alır. Bu bölge bu aşiretin kışlağı durumundadır. Bu aşirete bağlı çok sayıda küçük boylar burada kışlarlar: Kolu Karalı, Yüzbaşı (Büyük bir Türkmen cemaati), Kepenekçi (diğer adı: Karacalar), Şarvan, Şerefeddin, Bey Ahmed, Sarı Sabuncu, Çatallı, Kemerli, Emir Ahmedli, Soğancı Mehmed, Saraçlı, Kacarlı, Nazarlı aşiretleri bunlardan bazılarıdır. Somhit bölgesinde de bu aşirete bağlı boylar bulunur. Yüzbaşı ve Demirci Hasanlı Türkmen aşiretinin Osmanlı idaresini kabul ettiği anlaşılıyor. Baydar bölgesi de Şii Türkmen aşiretleriyle doluydu: Haydarlı, Mürşidli, Halefli, Zülfikarlu, Ahmedli, Mahmudlu, Emirli, Kacar, Şıhatlı, Emir Hasanlı, Deliler, Kullar ve Çelebili gibi isimler taşıyan bu aşiretler Baydar bölgesinin asli nüfusunu oluşturuyordu. Demek ki bu defter, Tiflis’in Kazak ve Borçalı bölgelerindeki Şii Türkmen aşiretleri (Prof. Mustafayev2in ifadesiyle Azerbaycanlı Türk) açısından önem taşır. Bu Türkmen aşiretlerinin yanı sıra, Türkmen köyleri de bulunmaktadır: Celayir, Ağbaba, Korukçular, Nasibli, Soğanlık, Lalahan, Molla Hasan, Beykendi, Alemdarlı, Emirhanlı ve Daşdemir isimlerini taşıyan Türkmen köyleri de bu bölgededir. Korçubaşıların hepsi de Türktür. Şii Türkmen nüfusun yanı sıra bu bölgede Ermeni ve Kürt nüfus da bulunmaktadır. Baydar bölgesinde, Lek cemaati ile Kürd Yolkulu ve Kürd Cemal isimli iki köy mevcuttu. Köy isimlerinin çoğu Türkçe olmasına rağmen, orada mukim nüfusun Ermeni ve Gürcü olduğu fark edilmektedir. Taşır ve Ağçakala’da da Şii Türkmen köy ve oymaklarının mevcut olduğu belgelenebiliyor. Tekeli, Saral ve Araplı oymakları, Ağçakale bölgesinin önemli Şii Türkmen aşiretleri arasında görülüyor.
Osmanlı idaresi 1728 yılında Tiflis eyaletinde 1643 adet köy, mezraa, çiftlik ve kışlak tespit etti. Buralardan elde edilen vergilerin toplamı 16100458 akçeydi. Bunun büyük kısmını padişaha ayırdı (9667569 akçe). Kalanları beylerbeyi, sancakbeyleri, zeamet ve tımar sahipleri arasında paylaştırdı. Kale askerleri (müstahfızlar) ve ocaklık adı altında da belli bir tahsisat ayrıldı. Tımar ve zeamet sahiplerinin sayısı Tiflis’te 99 kişi, Somhit livasında 47 kişi, Kazak livasında 52 kişiydi. Tiflis ve Göri kalelerinde konuşlandırılan müstahfız ve azeplerin sayısı ise 423 kişiydi. Osmanlı idaresinin bu bölgeyi toplamda yaklaşık 650 kişiyle idare ettiği görülüyor. Zeamet ve tımar sahiplerinin bir kısmı Rumelili iken bir kısmı da Osmanlı tarafına geçen yerel Müslüman beylerdi (Tapu Arşivi, Ankara, No. 208, s. 81). Netice olarak, bu defter, özel olarak Tiflis bölgesindeki Şii Türkmen aşiretleri (Gürcistan’daki Türkmen ve Kürt aşiretlerine) genel olarak da Azerbaycan coğrafyasındaki Türkleşmeyi açık olarak belgelemektedir.
FACEBOOK YORUMLAR