1732 yılında Gence'de dirlik sahibi Osmanlı askerleri

1732 yılında Gence’de dirlik sahibi Osmanlı askerleri

Mehmet Akif Erdoğru

Osmanlı Arşivinde korunmuş 5 Eylül 1732  (evasıt-ı Rebiülevvel 1145) tarihli bir defterde (TT 914), Gence’den zeamet ve tımar verilmiş Osmanlı askerlerinin bir listesi bulunmaktadır. Gence’nin yanı sıra, Bergüşat, Berda ve Hılhına bölgelerinden verilen dirliklerin sahiplerinin isimlerini ve tımar miktarlarını da bu defterden bulmak mümkündür. Osmanlı devletinin ekonomik, siyasi ve sosyal kargaşa dönemi içinde olduğu, özellikle Nadir Şah’ın Osmanlı devletini tehdit ettiği bir dönemde, Osmanlı idaresinin, Gence ve ona yakın bölgede  (Bergüşat, Hılhına ve Berda) Safevi taraftarı olmayacağından emin olduğu Balkan ve Anadolu kökenli askerleri yerleştirdiği belgeleniyor. Gence köylülerinin devlete ödemek zorunda kaldıkları vergileri tasarruf hakkı bu askerlere tımar olarak verilmiştir. Tımar sisteminin bozulmaya yüz tuttuğu bu dönemde, bu askerlerin bir kısmı, azat edilmiş köle kökenli askerlerdi.  Bunların sayısı ondan biraz fazladır. Taşlıcalı Hasan, Musullu Osman, Basralı Selim, Gürcü Ali, Osriçli Hacı Yusuf, Gürcü Mustafa, Babadağlı Hasan, Darendeli Mehmed, Semendireli Mehmed ve Bağdatlı Ahmed’dir. Bu azatlıların bir kısmının Gürcü kökenli olduğu ve kendilerine Gence’den tımar verildiği açıktır. Bir kısmı da Arap coğrafyasındandır. Çok az bir kısmı da Balkanlardan getirilmiştir. Bunlara Çerkes gulamları denilir. 

İkinci grupta yer alan askerler ise kendilerine tımar verilen Karabağ kökenli (Karabağî) askerlerdir. Bergüşat bölgesindeki tımarların neredeyse hepsi, Karabağ kökenli askerlere verilmiştir. Karabağ kökenli askerlere Hılhına ve Gence bölgelerinde de az sayıda olsa da rastlanır.  Söz konusu defterde, Gence’den tımar yiyeneler arasında Karabağlı Mehemmed, Karabağlı Mirza Nasır, Karabağlı Ali, Karabağlı Ali oğlu Mehmed gibi askerlerin isimlerine rastlanır. Bu askerler Gence ve Revan muhafızı İbrahim Paşa’nın İstanbul’a arzıyla tımar sahibi olmuşlardır. Osmanlı idaresinin tımar verdiği Karabağlı bu askerlerin birkaçı Gence’den firar etmişlerdir. Bu durum bunların Osmanlı hâkimiyetini henüz tam olarak kabul etmediklerini gösterir. Nitekim firar edenlerin tımarları, İbrahim Paşa tarafından başka askerlere verilmiştir. Berguşat’ta mevcut 23 tımarın hepsi, Karabağ kökenlilere verilmiştir. Bunlar içinde Osmanlı idaresine isyan edip firar edenler vardı. 

Gence’de konuşlandırılan en güvenilir Osmanlı askerleri şüphesiz Balkanlardan ve Anadolu’dan (Orta ve Doğu Anadolu kesiminden) olan askerlerdi. Rumelilerin kökenleri şu bölgelerdendi: Boğazkesen, İstanbul, Bosna, Babadağı, Yanbolu, Mostar, Taşlıca, Edirne, Temeşvar, Üsküp, Selanik, Rusçuk, Belgrat, Köprü, Semendire, Sofya, Filibe, Ohri, Visaka, Yenice-i Vardar, Yanbolu, Eskizağra, Usturumca, Elbasan ve Ihtıman. Anadolu kökenli askerler ise: Maraş, Sivas, Ruha (Urfa), Harput, Arapgir, Niğde, Ankara, Bafra, Kemah, Harput, Çemişkezek, Elbistan, Malatya, Tercan, Teke, Engürü (Ankara), Diyarbakır, Besni, Amasya, Van, Erzincan, İznikmid, Trabzon, Oltu, İçel, Adana, Erciş, Divriği, Erzurum, Kırşehir, Eşme, Kütahya, Bozok, Merzifon, Karahisar (Afyonkarahisar) Çorum, Kayseri, Bitlis, Sarıgöl, Darende, Bursa, Sinop ve Tosya’dır.  Gence’den tımar verilen yaklaşık 270 askerin çoğu Anadolu kökenlidir. Bunlar içinde Gence kökenli sadece bir asker bulunur: Genceli Rıza oğlu Kasım. Bu zat da firar etmiştir ve tımarı başka askerlere verilmiştir. Dikkat çekici bir asker de Şirvan kökenlidir: Şirvanlı Mehmed Efendi. Osmanlı idaresini kabul etmiş olan yerel askerlerinin bir kısmının bekâr oldukları anlaşılıyor. Karamanlı Ahmed Yüzbaşı’nın ise Konya Karaman’dan mı, yoksa Azerbaycan’daki Karamanlı aşiretine mi mensup olduğu tespit edilemiyor. Tımar verilenlerden biri de Gence’de bulunan Şehriyar Ulu Camii hatibi Ahmed efendidir. Rumeli kökenli olan askerlerin bir kısmının Arnavut olduğu açıkça yazılmıştır. Bir de tımar sahibi Tatar Ali’den söz etmek gerekir ki, onun Kırım kökenli mi yoksa başka bir yerden mi olduğunu belirlemek imkânsızdır. Bu askerlerin bir kısmı tımar aldıktan sonra Gence’yi terk etmişlerdir. Bu askerler Gence’de bulunan tımarlarını vekilleri aracılığıyla idare etmişlerdir. Bütün bu bilgilerden çıkan sonuç şudur. Osmanlı idaresi Gence’yi fethettikten sonra, Safevi taraftarı eski yerel beylerin çoğunu tasfiye etmiştir. Bunların yerine, çoğunlukla Anadolu ve Rumelili askerleri yerleştirmiştir. Bunlar burada üst tabakayı oluşturmuşlardır. Bağdat, Goran, Musul, Basra ve Mısır kökenli üç askeri dikkate almazsak, Arap dünyasından askerlere Osmanlı idaresinin Gence’den tımar vermediğini söyleyebiliriz. Kıbrıs kökenli bir Müslüman erkeğe de tımar verildiği görülmektedir. Bölgedeki Kürt ve Türk aşiretlerinin beylerine tımarlar verilmemesi ilgi çekicidir. 

Osmanlıların Gence için uyguladıkları siyaset Balkan ve Anadolu kökenli askerler ile bölgede hâkimiyeti sürdürmeye dayanır. Bergüşat bölgesindeki Karabağ kökenli tımarlı askerlerin durumunu ise ayrı bir yazıda ele alacağım. Onlarla ilgili olarak sadece şu noktayı belirtmeliyim ki, Karabağlı Mirza Han oğlu Kasım’ın Osmanlı egemenliğini kabul etmesi ve Safevi taraftarı yerel beyler gibi tımar aldıktan sonra firar etmemesi ilgi çekicidir.