İlhan Berk, Yusuf Atılgan, Müftü Alim Efendi…

            İlhan Berk, Yusuf Atılgan, Müftü Alim Efendi…


Müftü Alim Efendinin Manisa Kuyumcular Çarşındaki evi

Anadolu’nun kadim şehirlerinden bugünlere gelebilen her ne kaldıysa kayıt altına almak gerekiyor.
Çok değil 50 yıl öncesine kadar Anadolu insanının hayatına dair elimizde çok fazla görsel malzeme yok. Ancak o zamanlar durumu iyi olan bazı ailelerden kalan ya da gazete, dergilere yansıyabilen, dönemin haber ajansları tarafından çekilen fotoğraflar da olmasa Anadolu şehirlere ait görsel bulmakta zorlanacağız.
Birçok şehirle aynı makus talihi yaşayan şehirlerden birisi de Saruhan Beyliği ve bir dönem Osmanlı’yı yönetmiş, on altı şehzadeye ev sahipliği yapan ve tahta gönderdiği altı padişahla övünen Şehzade Şehir Manisa’dır.
Yüz yıl öncesine dair şehirlerle ilgili görseller daha çok işgal ve yangın sürecinde yaşananlar, eski eserler, konaklar, evler, hanlar, hamamlar, kervansaraylar, köprüler, camiler, hangahlar, camiler, kiliseler, havralar, mektepler vs. ilgilidir.
Yüz yıl öncesine dair elimizde çok fazla görsel malzeme yok belki ancak en azından yazılı hatıralarımız var diyebilmeyi çok isterdik! Yazılı hatıralarımız da yok denecek kadar az! Hafızamızı canlı tutmak ve var olanları geleceğe aktarabilmek için hala geç kalmış sayılmayız. Bu konuda güzel çalışmalar yapanları desteklemek gerekiyor. En azından engel olmamak gerekiyor!
7 Aralık 2022 tarihinde Manisa’da İlhan Berk, Yusuf Atılgan, Müftü Alim Efendi gibi şahsiyetlerle bazı mekanlarla ilgili belgesel çekmek amacıyla yazar- yapımcı Umur Talu’nun danışmanlığı ve Dr. Bengi Başaran yönetiminde gerçekleştirilen belgesel çekimlerine yardımcı olduk.
Manisa çekimlerinde Milli Mücadeleyi yaşamış, hatırlarıyla  Milli Mücadeleyi sanatına yansıtmış  İlhan Berk, Nihal Yeğinobalı, Yusuf Atılgan ve Müftü Alim Efendi isimleri üzerine yoğunlaşıldı.
Manisa’nın 25 Mayıs 1919-8 Eylül 1922 yılları arasında İngiliz, Fransız, ABD; İtilaf devletlerinin desteklediği Yunan işgali altında kaldığı ve şehrin planlı olarak 5-8 Eylül 1922 tarihlerinde yakıldığını biliyoruz. İşgal ve yangınla yaşanan dramlar edebiyat, sanat, kültür ve sosyal hayatı derinden etkilemiştir. İşgal ve yangının edebiyatçılarımıza yansımaları ve işgal sırasında Türk-Rum, Ermeni ve Musevi vatandaşlarının aralarındaki ilişkilerinin sosyo-psikolojik boyutlarını araştırmak önemli sonuçlar ortaya çıkaracaktır.
Resmi söylem ve uygulamalar dışında Rum, Ermeni, Musevi ve Türkler arsında yüzyıllarca devam etmiş olan dostluk  Yunan- Ermeni hayalperestlerinin İngiliz, ABD ve Fransız desteğiyle bilinçli olarak bozulmuş, üstelik Yunan işgalinin sonlarına doğru Anadoluda birçok şehir yakılmış, insanlar katledilmiştir.
Yunan işgal ve yangınından en çok mağdur olan şehirlerin başında Manisa, İzmir, Turgutlu, Salihli, Adala, Akhisar, Kula… gelmektedir. İşgal sonrası oluşturulan Yangın Tetkik Heyeti komisyon raporları ve bağımsız gözlemcilerin ortak bildirilerine göre Saruhan Sancak merkezi Manisa’nın çoğunluğu yakılmış ve insanlar katledilmiştir.
5 Eylül 1922’de Malta, Alaybey, 6 Eylül’de Çarsı…yanmaya başlamış kendini kurtarabilenler dağa çekilmiş ve şehirden kaçmış, kurtulamayanlar ya kurşuna dizilmiş ya da yanarak can vermişlerdir.
Özetle yalnız Manisa şehir halkından 3500 kişi yanarak can vermiş, 855 kişi kurşuna dizilmiş, 300 Müslüman-Türk kızının ırzına geçilmiştir.
Çaybaşı ve Tabakhane civarından dağa kaçabilenler şehre geri dönmek ve acı gerçeği görmektense ölmeyi tercih etmişlerdir.
Koyu gümüş grisi duman şehri esir almış ve şehrin üzerinden günlerce gitmemiştir.
         10700 ev, 13 cami, 2728 dükkân, 19 han, 26 bağ kulesi, 3 fabrika, 5 çiftlik yakılmıştı…tarih, medeniyet, milliyet ve din yerle bir edilmişti.
Manisa yangını birçok yazarı derinden etkilemiştir. Ressamlar, edebiyatçılar, şairler ve yazarlar Manisa yangını ile ilgili eserler vermişlerdir.
            İlhan Berk’in ablasının yangında yanarak ölmesi üzerine yazmış olduğu “1919” şiirinde “Her sınıf insanıyla şehrim dağlara taşınmıştı/ O yangından nehirlerimiz dağlarımız ve çeşmelerimiz kurtuldular/ Yanmış ve yakılmış şehrimize bir akşamüzeri askerlerimiz girdi/Kursaklarında bir parça ekmekle insanlar ayaktaydı/O gün dünyayı ve insanları tanıdım/ O gün ayağımın dibindeki şehirden ağlamayı öğrendim”/[1] dizeleri çok şey anlatır.

Yusuf Atılgan Hacırahmanlıdaki Kütüphanesi 2013(Foto: Naci Yengin)

            Yusuf Atılgan’ın Manisa yangını ila ilgili hatıraları ve romanlarında okuyucuyu Manisa’yı sokak sokak dolaştırarak devam eder. Yusuf Atılgan’ın ailesi Manisa yangınında evleri yanınca Manisa’ya yakın bir kasaba olan Hacırahmanlı’ya yerleşir. Atılgan için Hacırahmanlı önemlidir. O kadar önemlidir ki ilk evliliğini köyünde Ayşe ile  yapmış ancak bu evliğinden çocuğu olmamıştır. Babası geniş topraklara sahip bir çiftçidir. Yusuf Atılgan’ın yakın arkadaşı ve topraklarını işleten Akif Taşçı vefatına kadar bu toprakları işletmeye devam etmiştir. Bildiğimiz kadarıyla Yusuf Atılgan ve ailesine ait toprakları hala Taşçı ailesi işletmektedir.
Yusuf Atılgan’ın evi Hacırahmanlıdadır. 2013’te kadar boş vaziyetteyken şimdilerde bir aile oturmaktadır.

Yusuf Atılgan’ın Hacırahmanlıdaki Evi (Naci Yengin)

            Türk Edebiyatında hakkında en çok yazı yazılan edebiyatçılardan birisi de Yusuf Atılgan’dır. Hacırahmanlı’da her ne kadar “Yusuf Atılgan Kütüphanesi” adıyla bir kütüphane bulunsa da bakımsız ve sahipsizdir. Yusuf Atılgan’ın 1950’de kurduğu Hacırahmanlı Spor Kulübü ve lokali faaliyetlerine halen devam ettirmektedir.

Umur Talu ve ekibiyle birlikte Manisa merkezde  Eski Gazi İlkokulu, İlhan Berk’in doğduğu mahalle olan Dervişali Mahallesi, Yusuf Atılgan’ın “Anayurt Oteli” romanını yazdığı Anavatan Oteli, Müftü Alim Efendi’nin evi, Manisa Yangınından etkilenen mekanlar, çarşı…,  Hacırahmanlı’da Yusuf Atılgan’ın bulunduğu evi ve bazı mekanlarda 7Aralık 2022 tarihinde yaptığımız çekimlerde verdiğimiz bilgilerin Manisa’nın kültür ve hafızasının canlı tutulmasına katkı sağlayacağına olan inancımız her geçen gün daha da güçlenmektedir.