Ünlü Macar Türkolog Arminius Vambery

Ünlü Macar Türkolog Arminius Vambery

Yazan: Jonas Hovari, Türkolog, diplomat

Dünyaca ünlü oryantalist Ármin Vámbéry 19 Mart 1832 tarihinde günümüzde Slovakya sınırları içinde yer alan Szentgyörgy şehrinde doğdu, ancak o hep memleketi olarak Dunaszerdahely’i (bugünkü ismiyle Dunajska Streda) gördü. Vámbéry’nin memleketi olarak kabul ettiği şehirde 2018 tarihinden bu yana, sanatçı Gyula Mag’ın imzasını taşıyan bir heykeli bulunmaktadır. Şehirde 1999 yılından bu yana Vámbéry Derneği de faaliyet göstermekte ve bu derneğin en önemli ismi de Vámbéry mirasını yaşatmak için çok çaba harcayan yazar ve şair Gyula Hódossy’dir. Genç kuşakların yazarın eserlerine ulaşmalarını olanak sağlayacak şekilde Lilium Aurum yayınevi Vámbéry’nin neredeyse tüm eserlerini yayınlamıştır. Dernek tarafından her yıl periyodik olarak düzenlenen konferanslar dizisi, Macar, Slovakya ve tüm Orta Avrupa doğubilimcilerini 20 yıldır bir araya getiren en önemli buluşmadır.
Uluslararası bilim dünyası son olarak büyük Asya araştırmacısını 2013 yılında, ölümünün 100. yıl dönümünde anmıştı. ELTE Üniversitesinin Aula Manga merkezinde 13 Eylül 2013 tarihinde düzenlenen uluslararası konferans merhum akademisyen György Hazai’nin girişimleriyle gerçekleştirilmişti. György Hazai, sadece Ármin Vámbéry’nin monografisini hazırlayan kişi olarak değil, aynı zamanda ünlü yazarın Türkoloji yaşamını çok iyi araştıran, bilen ve bu mirası daha ileri götüren kişi olarak da tanınırdı. Budapeşte’deki bu konferansın ardından Ankara’da da Türk Tarih Kurumu’nun girişimiyle bir Vámbéry konferansı düzenlenmişti. Bu konferansta Türk ve Macar araştırmacıları büyük Macar bilim insanı Ármin Vámbéry’nin yaşamını değerlendirmişlerdi. Bu anma konferansının afişleri tüm şehri donatmıştı. Bu iki bilimsel toplantıda sunulan tebliğler daha sonra toplsanarak yayınlandı ve bilim çevrelerinde okunarak değerlendirildi. Ancak şurası da bir gerçek ki Ármin Vámbéry’nin hayatı sadece bilim insanlarının ilgi alanıyla sınırlı kalmıyor.
Ármin Vámbéry yazılarında Macar ulusuna seslenmek istiyordu. Yazılarından birinde daha onlu yaşlarındayken Dunaszerdahely şehrindeki yaşlı köylülerin Macar ulusunun doğu mirası üzerine anlattıkları destanlar ve hikayelerin kendisinin dikkatini Türk Dünyası’na yönelttiğini itiraf ediyordu. Vámbéry, bütün hayatını şu büyük sırrı aydınlatmaya adamıştı, ”Macar ulusu ile Türk Dünyası halkları ve lisanları arasında nasıl bir ilişki vardır?”
O, eski kaynaklarla yetinmek istemiyordu. Kendisi kaynak olmalı, Macarlarla Orta Asya Türklerinin yeni oluşan bilim dünyasını birbirine bağlayan bir köprü oluşturmalıydı. Ona bu yolculuğunda 1848-49 Macar Özgürlük Savaşı’nın İstanbul’daki ünlü mültecileri yardım ettiler. Rus askerlerinin 1849’da Pojon’a (bugünkü Bratislava) girişlerine, Macarları nasıl aşağıladıklarına tanık olan Ármin Vámbéry’nin Macar devrimi ve özgürlük savaşı ile ilgili olarak ne kadar özdeş olduğu bilinmektedir. Özgürlük savaşının ardından Avusturya ve Macaristan arasında varılan anlaşmayı elbette o da kabul etmişti, ancak fikren bu gelişmenin destekçisi hiç olmamıştı. Macar Kraliyeti’nin geleceğini, güçlenen Osmanlı Türk Doğu dünyasının ve İngiliz İmparatorluğu’nun yakınlaşmasında görüyordu. Bu iki dünyanın buluşması bir ihtimal Budapeşte’yi Viyana karşısında da güçlendirebilirdi, ama Rusya’nın ilerlemesine karşı bir korunma sağlayacağı kesindi. 1900’lü yılların başında, bu düşüncelerinde yanıldığını büyük bir üzüntüyle fark etti. Londra ve Petersburg 1907 yılında bir antlaşma yaptılar ve böylece her şey alt üst oldu. Büyük yıkımı, Macar Krallığının ve Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılmasını görmeden 1913 yılında hayatını kaybetti.
Yayın yeri: Türksoy dergisi,  Sayı:, Yıl: 2022, s.83,84
PDF Ücretsiz indirmek için: https://www.turksoy.org/kutuphane