Türklerde İslamiyet öncesi Kagan ve Tengri kavramları

İslamiyet öncesi Fergana'da "kağan" veya "tegin" var mıydı?

Türklerde İslamiyet öncesi Kagan ve Tengri kavramları
18 Haziran 2025 - 09:39 - Güncelleme: 18 Haziran 2025 - 09:43

 Gaybulla BABAYOR*

Erken Orta Çağ'da, daha doğrusu İslamiyet'ten önceki 7-8. yüzyıllarda Soğd, Çaç, İsficab (Sayram), Otrar, Harezm, Buhara, Merv, Tohoristan ve Ustruşan gibi vaha beyliklerinden biri olan Fergana, çok sayıda yazılı kaynağa göre "ikşid" unvanına sahip hükümdarlar tarafından yönetiliyordu. Erken ortaçağ Çin kroniklerinde, "Bei-shi", "Suy-shu" ve "Tan-shu" gibi Fergana yöneticilerinin unvanı bu veya benzeri bir biçimde görünmese de  Mugʻ togi'nin Soğd belgelerinde [SDGM 1962: 80-85] β γ ʼnk MLKʼ "Fergana Kralı" ifadesinin bulunması ve Arapça ve Farsça yazılı kaynaklarda Fergana "ikşidlerinden" bahsedilmesi, İslam öncesi vadi yöneticilerinin etnik kökeni ve kullandıkları unvanlar sorununu gündeme getirmektedir.
 
Çeşitli dillerde ve sikkelerde yazılı kaynaklar, 7.-8. yüzyıllarda Fergana Vadisi'nde birkaç hükümdar hanedanı olduğunu, bunların arasında kökeni Türk Kağanlığı'na dayanan hanedanın lider olduğunu göstermektedir. Ancak Fergana'daki Türk hanedanının kollarından biri olan Aşina hanedanının vadiyi tam olarak hangi unvan altında yönettiği sorusu henüz çözülememiştir. Avrasya'nın uçsuz bucaksız topraklarında ilk büyük imparatorluğu kuran Türk Kağanlığı'nın (552-744) hükümdarlarının en yüksek unvanının "kağan" olduğunu, bir sonraki konumda bulunan Aşina hanedanı temsilcilerinin ise "yabgu" ve "tegin" gibi hükümdar ailesine özgü unvanlarla hüküm sürdüklerini biliyoruz. Bu unvanlar arasında, daha düşük rütbeli "eltabar", "tudun", "tutuq", "chor", "tarkhan", "erkin" ve düzinelerce başka terim, kağanlık unvanları sisteminin karakteristiğiydi ve Ashina hanedanından olmayan yetkililer bunları kullanma hakkına sahipti. Aynı zamanda, Fergana kağanlıklarının hangi unvanlar temelinde yönetimlerini kurduklarını belirlemek için, yazılı kaynakları ve sikkeleri dikkatlice incelemek gerekir.
 
Orta Asya'da Heftalit Devleti'nin egemenliğine son veren Aşina Türkleri, Fergana Vadisi'nde Çaç, Ustruşon, Soğd vb. ile birlikte kendi egemenliklerini kurmuşlardır. Bu konuda yazılı kaynaklarda yeterli bilgi bulunmaması nedeniyle çoğu araştırmacı, kağanlığın başlangıçta diğer yerlerde olduğu gibi Fergana'nın yönetiminde büyük değişiklikler yapmadığını, sadece yerel hanedanların temsilcilerini yerinde bırakıp onlardan haraç toplamakla sınırlı kaldığını düşünmektedir. Aynı zamanda, Tan-shu kroniğinde yer alan “ Batı Türk hükümdarı Kan Mohedu (*Ton Bahadur) (Fergana) Kibi hükümdarını öldürdü, Aşina Şuni şehrini ele geçirdi... (Aşina Şuni'nin) oğlu Eboçci (ölen) hükümdarlık ünvanını Kibi'nin kardeşine verdi ve onu Humin (Kuva?) şehrinin yönetimine atadı, Eboçci Gyesai (Kosan) şehrini ele geçirdi. Xiang-xin döneminin (656) başlarında Eboçci (Çin'e) bir elçi gönderdi ve hediyeler sundu ” bilgisi, Türk kağanlarının 7. yüzyılın ilk yarısında vadinin yönetiminde değişiklikler yaptığını göstermektedir [Biçurin II, 1950: 319; Malyavkin 1989: 188-189; Hocayev 2013: 27-28]. Fergana idaresindeki değişikliklerin "Tan-shu"da " Zheng-guan döneminde (627-649) " olarak kaydedildiği gerçeğinden hareketle vadi idaresindeki değişikliğin 630-640 yılları arasında gerçekleştiğini varsaymak makuldür.
 
Fergana'nın yönetimini ele geçiren Aşina hanedanının hükümdarları, hanedanın diğer temsilcileri gibi, kağanlığa özgü yüksek unvanlardan birini kullanma hakkına sahipti - "kağan", "yabgu", "tegin" . Ancak, o dönemde merkezi Orhun Vadisi olan Doğu Türk Kağanlığı'nın (552-630; 682-744) hükümdarlarının "kağan" unvanına sahip olduğu ve merkezi Suyab (Yettisuv) olan Batı Türk Kağanlığı'nın (568-740) hükümdarlarının "yabgu" veya "yabgu-kağan" unvanına sahip olduğu gerçeğine güvenirsek, Fergana'daki Aşina hanedanının temsilcilerinin, diğer birçok yerde olduğu gibi, "tegin" (prens) unvanıyla yönetme hakkına sahip olduğu açıktır. Ancak Fergana'nın yaklaşık 150 yıllık İslam öncesi geçmişini araştıran araştırmalarda, vadi yöneticilerinin bu ünvana sahip olup olmadığı sorusuna yanıt bulunamamıştır.
 
Fergana'da Ashina hanedanına ait olduğu düşünülen Sogd ve Eski Türk-Runik Fergana sikkelerinin "khaqan" ve "jabgu turk-khaqan" dışında herhangi bir unvan içermemesi, vadinin yönetiminde "tegin" unvanının kullanılıp kullanılmadığı konusunu biraz karmaşıklaştırmaktadır. Bunun nedeni, Fergana hükümdarlarının aksine, 7.-8. yüzyıllarda Choch'u yöneten ve Ashina hanedanından gelen Choch tegins'in (605-750) sikkelerinin "tegin" unvanına sahip olmasıdır, bu da bu durumun Fergana'da da yaşandığını ima eder. Birçok araştırmacı, vadideki ana unvanın "ikhshid" olduğunu ve "tutuq", "chor", "tarkhan" gibi Türk unvanlarının daha düşük statüde olduğunu tartışmıştır [Smirnova 1970: 255-256; Anarboyev 2013: 489; Boboyorov 2020: 20-44; Boboyorov 2023]. Son yıllardaki araştırmalarımız, vadide "tegin" unvanına sahip yöneticilerin de hüküm sürdüğünü ortaya koymuştur.
 
 
 
 
 
Ebu Abdullah Muhammed el-Harezmi, “Mefatih el-ulum” adlı eserinde (10. yüzyıl) şöyle yazmıştır: “ İhşid, Fergana yöneticilerinin adıdır (unvanıdır), hiyerarşide onu izleyenlereCvor-tegin) denir ” [Bosworth, Clauson 1965: 6-7; Bakhodirov 2009: 114], bu bilgilerden, İslam öncesi dönemlerde Fergana yöneticilerinin unvanlarından birinin “tegin” olduğu açıktır. İlginçtir ki, Fergana Vadisi'nin yönetiminde bir dizi unvan kullanılmasına rağmen, el-Harezmi'nin “tegin”in “ikhshid”den sonra gelen terim olduğu gerçeğine vurgu yapması, o dönemde vadinin yönetimiyle ilgili bir dizi konuya ışık tutmaktadır.  Birincisi, vadinin idaresinde "tegin" unvanının bulunması, 7. yüzyılın ilk yarısından 8. yüzyılın son yıllarına kadar vadide önde gelen hanedan olarak bilinen Türk hanedanının kökenlerinin Türk Kağanlığı'na, daha doğrusu Aşina hanedanlığına dayandığını göstermektedir. İkincisi, Kağanlık'ın yönetimi sırasında "tegin" unvanı, Chach Tegins (605-750), Tokhoristan'ın Yabgulları (620-750) ve Kabil'in Tegin-şahları (640/660-844) gibi Orta Asya ve komşu ülkelerin bir dizi yerel hanedanının idaresinde liderlerden biriydi.
 
El-Harezmi'nin aktardığı bilgiler diğer yazılı kaynaklar tarafından da desteklenmektedir:
 
1) Arap tarihçi İbn Hallikon, "Vafoyot al-ayon ve enbau al-zamon" adlı eserinde, 9. yüzyılın ilk yarısında Samarra'da (Bağdat) bir askeri komutan olan ve aslen Fergana'nın İhşidî kolundan olan Çüf (Çuk) ibn Yal-Tegin hakkında Fergana yöneticilerinin asli soyundan gelen" şeklinde yazmaktadır [Stark 2008: 223 ;
 
2) Erken Ortaçağ Bağdat çevresinden gelen Arapça yazılı kaynaklar , Samarra'daki Abbasi Türk komutanlarından biri olan ve kökeni Fergana yöneticilerine dayanan Hokan (ö. 848) ve onun oğullarından biri olan Tegin ibn Hokan hakkında bilgiler içermektedir [Kamoliddin 2012: 21];
 
3) Abbasi ordusunda görev alan Türk komutanlar arasında Bilga-çor el-Fergani (860) ve Mengu-çor el-Fergani zikredilmektedir [Sümer 1999: 483-492].
 
Bu tür bilgiler, "tegin" ve "chor" unvanlarının Fergana'nın İslam öncesi yönetiminde kullanıldığını ve izlerinin uzun süre varlığını sürdürdüğünü göstermektedir. Burada, el-Harezmi'nin alıntıladığı "Svor-tegin" terimindeki "Svor" kelimesinin eski Türkçe "chor" unvanıyla eşdeğer tutulabileceği belirtilmelidir. Arap yazarların bu unvanı "sul", "jur", "svor", "jvor" gibi çeşitli biçimlerde yazdıkları gözlemlenmektedir [ bkz. Smirnova 1970: 256; Livshis 1979: 66-67, vb.]. Bu görüş, Ebu Cafer el-Taberi'nin 9. yüzyıla ait "Tarih ar-rusul wa-l-muluk" (Peygamberler ve Yöneticiler Tarihi) adlı eserinde [Tabari 1987: 185] bahsi geçen "Fergana hükümdarı, Jur" hakkındaki bilgilerle daha da güçlenmektedir. Bu görüşün güvenilirliği, bu unvanın Arap harfi sod) ile değil, (sin) harfi ile verilmesinden de anlaşılmaktadır. Araplar, diğer dillerdeki "ch" ünsüzünü çoğu zaman "sod" ile yazmışlardır.
 
Çin kroniklerinde, Soğd belgelerinde ve Arapça-Farsça tarih çalışmalarında verilen bilgilerden, İslam'dan önce Fergana Vadisi'nde Fergana İhşidleri ve Aşina hanedanının liderleri olduğu birkaç hanedanlık olduğu açıktır. Ancak burada karmaşık bir konu ortaya çıkmaktadır. Yukarıda belirtilen soyağacında "Yel-tegin İhşid"in zikredilmesi şu soruyu gündeme getirmektedir: "Fergana'nın Aşina hanedanının yöneticileri "ikhşid" unvanını kullandılar mı ve Fergana İhşidleri Aşina hanedanının kendisi değil miydi?" İhşid unvanının Fergana'nın eski yerel hanedanına ait olması, Aşina ailesinin Fergana kolunun yöneticilerinin ve akrabalarının ise "tegin", "chor", "tarkhan" unvanlarına sahip olması bu konuyu daha da karmaşık hale getirmektedir.
 
Özellikle, el-Harezmi'nin yukarıda verdiği bilgiler, "İhşid" ve "Swor-Tegin"in Fergana'nın farklı yöneticilerinin unvanları olup olmadığı sorusunu daha da gündeme getiriyor. Bu konunun ileride yapılacak derinlemesine araştırmalarla çözüleceğini vurgulayarak, Fergana'nın Aşina hanedanının yöneticilerinin "ikhshid" unvanını benimsemiş olmalarının olası olduğunu belirtmek isteriz. Görünüşe göre, anavatanlarından uzakta olan Mısırlı İhşidler, "ikhshid" veya "İhşidler" terimini, bunu Fergana yöneticilerinin geleneksel bir hanedan unvanı olarak görüp sembolik olarak kullanmaya devam ederek kullanmışlardır. Öte yandan, vadinin kontrolünü ele geçiren Aşina klanının temsilcilerinin bu unvanı benimsemiş olmaları ve böylece "ikhshid" ve "tegin" unvanlarını birlikte kullanmaya başlamış olmaları da mümkündür.
 
Yukarıda bahsedildiği gibi İbn Hallikon, "Wafoyot al-ayon wa anbau al-zamon" adlı çalışmasında Mısır'daki İhşidi hanedanının tam soyağacını Tugʻuch ibn Chuq ibn Yel-tegin Akhshid ibn Furan [Boʻron) ibn Furi [Boʻri) ibn Khagan (Khaqan) al-Farghani olarak sundu [Togan 1981: 178-179; Kamoliddin 2012: 21] ve bazı araştırmacılar bu soyağacındaki "el-tegin" ve "khaqan" terimlerini eski Türkçe unvanlar, Tugʻuch, Chuq, Boran ve Bori terimlerini ise Türkçe isimler olarak değerlendirmektedir. Arap tarihçileri de kendi dönemlerinde Mısır'daki İhşidleri Türk olarak tanımlamışlar ve Halife Mutasim döneminde (833-842) Bağdat'a gelen İhşid Tuguç'un atalarının Fergana hükümdarları arasında yer almasından yola çıkarak bu hanedanı Türklerle, daha doğrusu Türk Kağanlığı ile ilişkilendirmişlerdir [Bosworth 2006: 11; Bosworth, Clauson 1965: 6-7; Togan 1981: 431].
 
Arap istilasından önce Orta Asya'da "tegin" sadece Ashina hanedanından gelen prenslerin unvanıydı ve "khagan" unvanı da bu hanedanın temsilcilerinin kullanma hakkıydı. Bu nedenle, Fergana Araplar tarafından fethedilmesine ve yerel hanedanın temsilcileri Mısır'a götürülmesine rağmen, kökenlerini unutmadan çocuklarına isim olarak Türk unvanları vermeye devam ettikleri anlaşılıyor.
 
Yukarıda adı geçen Fergana Kağan'ının oğulları ve torunları: el-Feth ibn Kağan (ö. 862) Yahya ibn Kağan (ö. 854) Bağlavur ibn Kağan , Tegin ibn Kağan Ebu'l-Abbas Ahmed ibn Kağan el-Fergani , onun gibi, Abbasi sarayında yüksek mevkilerde bulunmuşlardır [Kamoliddin 2012: 23]. Bu hanedandan bir üye olan Ahmed ibn Ali ibn Beyçur (Bek-çur), önde gelen Mu'tezile alimlerinden biri olarak bilinmekteydi [Togan 1981: 178-179, 431]. Dolayısıyla İbn Hallikon'un naklettiği şecerenin başında Kağan (Khagan) isminin yer alması, Fergana'daki Aşina hanedanının kökeninin Türk kağanlarına dayandığını da göstermektedir.
 
Fergana Vadisi'nde "tegin" unvanının kullanılması ve bu unvanın sahiplerinin Fergana'nın Ashina hanedanından olması diğer kanıtlarla da desteklenmektedir. 9. yüzyılda hüküm süren Uzgand hükümdarı "Chor-tegin" unvanına sahipti [Bartold 1963: 213]. Bu durum, İslam öncesi Fergana Vadisi'nin Ashina hanedanının temsilcileri tarafından yönetildiği gerçeğiyle açıklanmaktadır.
 
Kısacası, yazılı ve nümizmatik materyaller, 7. - 8. yüzyıllarda Fergana Vadisi'nde birkaç büyük ve küçük hanedan olmasına rağmen, bunların arasında önde gelen hanedanın Ashina hanedanı olduğunu göstermektedir . O zamandan kalma Fergana sikkelerinin çoğunun "khagan" unvanını taşıması ve 650'lerin ortalarında Fergana'nın hükümdarı olarak Çin'e bir elçi gönderen hükümdar Ebochji'nin bu hanedandan olması bu görüşü güçlendirmektedir [Bichurin 1950, II: 319].
 
Ayrıca, Fergana sikkelerinin hemen hemen tüm tiplerinin kağanlığa özgü bir damga taşıdığını da belirtmek gerekir:  [Babayar 2008: 139; Babayarov 2019: 126–130]. ​​​​Bu damgalar ile yaklaşık yüz elli yıl arayla Çoç'ta basılan Batı Türk Kağanlığı sikkelerindeki damga arasındaki yakın benzerlik, "kağanlığın Aşina ailesinin temsilcilerinin doğrudan Fergana'da yönetimlerini kurduklarını ve hanedanın Fergana kolunun yönetiminin burada ortaya çıktığını ve 8. yüzyılın ortalarına veya 9. yüzyılın başlarına kadar sürdüğünü" düşündürmektedir.

 


 

*Tarih Bilimleri Doktoru, Profesör

 
Referanslar:
Anarbayev A. Aksikent - stolitsa drevney Fergan . Taşkent, 2013.
Babayarov G. Drevnetyurkskiye monet Chachskogo oazisa (VI – VIII yüzyıllar ne). Taşkent, 2007.
Babayarov G. Fergana - kak odin iz centrov chekana monet Zapadno-Turkskogo kaganata // IMKU, V s. 40. Semerkand, 2019. C. 5-13, 153-157.
Bartold VV Moğol nashestvia döneminde Türkistan // Soch. T. 1. M. 1963.
Bakhodirov R. “Temel Bilimler”de Doğu Tarihi // Doğu Çalışmaları. Taşkent, 2009. No. 14. S. 108–117.
Bichurin N.Ya. (Iakinf). Sobraniye İsveç o narodax obitavshikh v Sredney Azii v drevniye vremena. V 3-x ila maks. M.-L. tom I. 1950; Tom II. 1950.
Boboyorov G. Batı Türk Kağanlığı'nın Aşina hanedanının Fergana kolunun tarihi üzerine // Özbekistan tarihi. Taşkent 2019. No. 3. S. 3-15.
Boboyorov G. 7.-8. yüzyıllarda Fergana'daki egemen hanedanların etnik kökeni üzerine // Özbekistan Arkeolojisi. 2020. No. 3 (22). S. 20-44.
Boboyorov G. Fergana - Batı Türk Kağanlığı döneminde. Taşkent: Fan, 2023.
Taberi'de Tarih. Izbrann ye otr vki (Perevod s arabskogo VI Belyayeva. Dopolneniya k perevodu OG Bolshakova ve AB Khalidova). Taşkent 1987.
Malyavkin AG Tanskiye kronik veya gosudarstvax Sentralnoy Azii. Novosibirsk, 1989.
Kamoliddin Ş.S. Kasım ye arabskiye dokument iz Tokharistana (tretya chetvert VIII vne). Metin. Perevod. Kommentarii. LAP – LAMBERT Akademik Yayıncılık, 2012.
Livshis VA Praviteli Pancha (Sogdiy i Turki) // Narod Azii i Afriki. Moskova, 1979. No. 4. S. 5669.
Smirnova OI Ocherki iz istorii Sogda. M.1970.
CDGM 1962 – Soğdiyskiye belgesi s gor Mug. Çteniye, Perevod. Yorum. Vy . II. Yuridicheskiye dokument i pisma / Chteniye, perevod i kommentarii VA Livshitsa. M.: Izdvo vostochnoy litr y 1962.
Khojayev A. Fergana tarihi hakkında bilgi: Antik ve erken ortaçağ Çin kaynaklarından çeviriler ve yorumları. Fergana, 2013.
Babayar G. Fergane bölgesinde bulunan Türk-Runik yazılı Köktürk sikkeleri üzerinde // Dünden Bugune İpek Yolu: Beklentiler ve Gerçekler. İstanbul 2008.
Bosworth CE Erken İslam Topraklarında 11. Yüzyıl Ortalarına Kadar Türkler / Erken İslam Dünyasında Türkler / CE Bosworth tarafından düzenlenmiştir. Ashgate Variorum 2006.
Bosworth CE Clauson G. Al-Khwārazmī, Orta Asya Halkları Üzerine // JRAS 1965. No. 1/2. R.2-12.
Stark S. Die Alttürkenzeit, Mittel- und Zentralasien'de. Arkeoloji ve Tarih Çalışmaları. Wiesbaden‚ 2008.
Sumer F. Türk Devletleri Tarihinde Kişi Adları. I. İstanbul, 1999.
Togan AZV Türk Tarihine Genel Giriş. 3. Hepsi bu kadar. İstanbul, 1981.
https://www.zeno.ru/ #353282: İslam Öncesi Asya, Yakın Doğu ve Kuzey Afrika “ Orta Asya ” Chach ” Kabarna / Jabguket

Kaynak:16 Haziran 2025, https://oyina.uz/uz/article/3875

 


 
 


FACEBOOK YORUMLAR

YORUMLAR

  • 0 Yorum
Günün Başlıkları