TARİHTE BUGÜN: 31 Ocakta Meydana Gelen Olaylar ve Mehmet Emin Resulzade - Yazan: Fazlı Köksal

Günün Portresi

Mehmet Emin Resulzade

31 Ocak 1884 günü Bakü yakınlarındaki Novhanı köyünde doğdu. Babası din âlimi Hacı Molla Ali Ekber annesi Zalkızı Ziynet hanımdır. Küçük yaşlarından babasından Arapça ve Farsça öğrendi daha sonra Farsçasını geliştirdi. Rus-Tatar mektebinde ilköğretimi okuduktan sonra bir müddet Bakü Teknik Okulu’na devam etti. Bu yıllarda Rusya Müslümanları arasında yaygınlaşan ceditçi hareketlerden, Gaspıralı İsmâil Bey’in görüşlerinden etkilenip millî meselelerle ciddi şekilde ilgilenmeye başladı.
1902’de Müslüman Demokratik Müsâvat Cemiyetini kurdu. M. Azizbeyov, Neriman Nerimanov ve S. M. Efendiyev gibi öncülerin de katıldığı bu teşkilât 1904-1905 yıllarında Himmet adlı bir yayın organı çıkardı.
Resulzâde, iş hayatına mürettiplik yaparak başladı, sonra gazetecilik onun asıl mesleği oldu. Yazılarında usûl-i cedîd eğitimi yapacak okullar açılmasını savundu.  Hüseyinzâde Ali (Turan) Bey’in Bakü’de yayımladığı Füyûzât dergisine (ve Ağaoğlu Ahmet’in çıkardığı İrşad ve Terakkî gazetelerine yazılar yazdı. Ayrıca Himmet teşkilâtının yayın organı olan Tekâmül’de ve Yoldaş’ta yazıları çıktı. Yazılarında tüm Türk dünyasının problemlerini dile getirdi.
 Azerbaycan’da millî bilincin, sosyal ve kültürel hayatın gelişmesinde önemli etkisi bulunan Edep Yurdu, Sefa, Necat, Cem‘iyyet-i Hayriyye gibi derneklerde görev aldı. Bir süre Terakkî gazetesinin redaktörlüğünü üstlendi. Siyasal olaylarda, gösteri ve mitinglerde aktif rol aldı. Stalin’le tanıştı. Onu birkaç defa ölümden kurtardı. Aynı zamanda edebiyatla da ilgilenen Resulzâde bu dönemde millî duyguları uyandıran Karanlıkta Işıklar ve Nâgehân Belâ adlı tiyatro oyunlarını yazdı. Rus sosyal demokratlarının Rusçu politikaları, fikirlerinin Azerbaycan’ın ve diğer esir halkların Rusya içinde özerklik kazanması yönünde değişime uğramasına neden oldu.
1907’den sonra Rus yönetiminin despotlaşması üzerine Resulzâde, Rus polisinin takibinden kurtulmak için İran’a gitti. Burada Himmet teşkilâtının temsilcisi ve Terakkî gazetesinin muhabiri olarak çalıştı. 1910’da İran Demokrat Partisi’nin kurucuları arasında yer aldı ve partinin merkez komitesine seçildi. Bir yandan Îrân-ı Nev’de Rus hükümetini eleştiren yazılar yazdı. Bakü’deki Terakkî gazetesine “İran Mektupları” adıyla düzenli yazılar gönderdi.
1911 Mayısında Resulzâde Rus hükümetinin isteği üzerine sınır dışı edildi. İstanbul’a giden Resulzâde burada yine kendisi gibi Azerbaycan’dan ayrılmak zorunda kalan Ağaoğlu Ahmet ve Hüseyinzâde Ali Bey’le buluştu. Kazan Türkleri’nden Yusuf Akçura ile başta Ziya Gökalp olmak üzere İttihat ve Terakkî Cemiyeti’nin ileri gelen temsilcileriyle tanıştı. Türk Ocaklarının çalışmalarına katıldı. Ziya Gökalp’ten  çok  etkilendi. Türk Yurdu’nda ve Sırât-ı Müstakîm’de yazılar yazdı. 1913’te Rusya’da çıkarılan genel aftan yararlanarak Bakü’ye döndü. Müsâvat Partisi’nin başına geçerek siyasî faaliyetlerine devam etti. Ekim 1914’ten itibaren dönemin en etkin gazetelerinden biri olan İkbal’de yönetici ve başyazar olarak çalıştı. Ertesi yıl Müsâvat Partisi’nin yayın organı Açıksöz gazetesini çıkararak başyazarlığını yaptı. “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak” ülküsünü savunan bu gazetede Rusya Türkleri’nin kendi mukadderatını kendilerinin belirlemesi gerektiği üzerinde durdu.
Resulzâde, 1914-1915’te Ermeni baskın ve katliamlarına uğrayan Osmanlı tebaası Türkler’e yardım kampanyaları düzenledi, bu amaçla çalışan Azerbaycan Cem‘iyyet-i Hayriyyesi’ni destekledi. 1917 Nisan ayında Bakü’de toplanan Kafkasya Müslümanları kurultayında ve 1-11 Mayıs 1917’de Moskova’da gerçekleşen Bütün Rusya Müslümanları Kurultayı’nda Rusya’nın federal bir yapıya kavuşturulması gerektiği yolundaki teklifi benimsendi.  Yayımladığı kitapçıklarla görüşlerini bütün Rusya Müslümanlarına ulaştırdı. Ancak faaliyetleri ve yazıları sebebiyle hapse atıldı, 1917 Bolşevik İhtilâli’nin patlak vermesiyle hapisten kurtuldu. Türk Adem-i Merkeziyet Partisi Müsâvat’ın kurultayında genel başkanlığa getirildi. 1917’nin sonbaharında yapılan seçimlerde hem Azerbaycan’dan hem Türkistan’dan Rus parlamentosuna seçildi.
1917 Bolşevik İhtilâli’nden sonra kurulan Azerbaycan Millî Şûrası’nın başkanlığına Resulzâde getirildi. Azerbaycan Millî Şûrası 28 Mayıs 1918’de Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilân etti ve Resulzâde devlet başkanlığına seçildi. Bakü işgal altında olduğundan Gence devlet merkezi ilân edildi. 15 Eylül 1918’de Türk ordusu ve Azerbaycanlı gönüllüler Bakü’yü kurtarınca hükümet merkezi Bakü’ye taşındı. 1919’da Müsâvat Partisi’nin ikinci kongresinde yeniden parti başkanlığına seçildi. Ancak Bolşevikler’in 27 Nisan 1920 tarihinde Azerbaycan’da idareyi ele geçirmesi üzerine yakalanarak Bakü’ye getirildi ve hapse atıldı. Stalin’in yardımıyla hapisten kurtulan Resulzâde, Stalin tarafından Moskova’ya götürüldü. Stalin kendisine defalarca resmî görev teklif ettiyse de o sadece Moskova Şarkiyat Enstitüsü’nde Türkçe ve Farsça dersleri vermeyi kabul etti.
Bakü’de yer altı faaliyetlerini sürdüren Müsâvat Partisi’nin kararı uyarınca Resulzâde ilmî araştırmalar yapma bahanesiyle 1922 yılı başlarında Petersburg’a gitti, buradan kaçtığı Finlandiya’da bir ay kaldıktan sonra Fransa’ya gidip oradan 1922 yazında İstanbul’a geldi. Ertesi yıl çıkarmaya başladığı, Kasım 1927’ye kadar doksan dört sayı neşredilen Yeni Kafkasya dergisinde Türk Dünyasının problemlerini dile getirdi, İran ve Sovyet hükümetlerini hedef alan sert yazılar yazdı. 1928’de Avrupa’ya geçerek çeşitli ülkelerde Azerbaycan davasını dünyaya açıklamaya devam etti. 1934’te Brüksel’de Millî Gürcistan ve Kuzey Kafkasya devlet başkanları ile Kafkasya Konfederasyonu’nu kurdu.
Resulzâde, yurt dışındaki Müsâvat Partisi mensuplarını 1936’da Polonya’da toplantıya çağırdı. Bu toplantıda partinin yeni programı kabul edildi ve Müsâvat Partisi Yeni Program Esasları adıyla yayımlandı. Polonya’nın Ruslar tarafından işgali üzerine Berlin’e giden Resulzâde, burada arkadaşlarıyla birlikte Azerbaycan’ın geleceği üzerinde Almanlar’la yapılan görüşmelere katıldı. Naziler’in Azerbaycan’ın haklarını tanıma ve istiklâlini temin etme niyetinde olmadığını görerek 1942 sonbaharında Almanya’dan ayrıldı. Alman siyaseti hakkındaki olumsuz düşüncelerini 5 Ağustos 1943 tarihinde bir muhtıra ile açıklayarak Bükreş’e döndü. Burada kendisine Türkiye büyükelçisi Hamdullah Suphi Tanrıöver yardımcı oldu. 1944’te Bolşevikler’in Bükreş’e de girmesi üzerine İsviçre’ye gitmek istedi, ancak vize alamadı. 1944 Ekim ayında Almanya’ya sığındı. 1947 Eylülünde Türkiye’ye gelerek Ankara’ya yerleşti. Millî Eğitim Bakanlığı Yayım Müdürlüğü’nde ve Millî Kütüphane’de memur olarak çalıştı. 1949’da Ankara’da kurulan Azerbaycan Kültür Derneği’nin fahrî başkanlığına getirildi. 1 Nisan 1952 tarihinde yayınlanmaya başlayan ve hala yayımlanan Azerbaycan adlı dergiyi çıkarmaya başladı. Bu dergide ve daha başka yayın organlarında makaleler yayımladı.  6 Mart 1955’te vefat etti ve Cebeci Asrî Mezarlığına defnedildi.

31 Ocakta Meydana Gelen Olaylar
1729 - Türkiye'de ilk kitap, Mehmet Bin Mustafa'nın (Vanlı) kaleme aldığı Sıhahı Cevheri (Vankulu) adlı sözlük basıldı. İbrahim Müteferrika, ilk Türk matbaasını İstanbul'da Sultanselim'deki konağında kurmuştu.
1790 - Osmanlı-Prusya ittifakı.
1865 - ABD Temsilciler Meclisi, köleliği yasaklayan yasayı onayladı.
1876 - ABD'de ülkedeki tüm Kızılderililer, Kızılderili rezervasyonu olarak adlandırılan, kendilerine ayrılmış özel bölgelerde yaşamaya zorlandılar.
1878  - Ruslarla Osmanlı kuvvetlerinin Küçük Çekmece-Terkos hattına kadar çekilmesini öngören Edirne mütarekesi imzalandı.
1884 - Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin kurucusu Mehmed Emin Resulzade doğdu.
1914 – Edebiyatçı Recaizade Mahmud Ekrem öldü.
1919- Türk Ordusu'nun Üç İl'i (Kars, Ardahan, Batum) boşaltması tamamlandı. Buralarda Türk yönetimi sona erdi.
1919 - Yüksek Konsey'de İngiliz Başbakanı, şartlarını kabul ettirmek için Türkiye'nin çeşitli yerlerine asker gönderilmesini önerdi. Küçük birliklerin gönderilmesi kabul edildi. Askeri uzmanların hesabına göre, Suriye ve Ermenistan mandasını korumak için 1084.000 askere ihtiyaç var!
1920- Meclis Başkanlığı için seçim yapıldı. Daha önce kararlaştırıldığı halde, Rauf Bey, Kara Vasıf ve arkadaşları Mustafa Kemal'i başkanlığa aday göstermediler. Dördüncü oylamada, Saray'ın da önerdiği İstanbul milletvekili Reşat Hikmet Bey, 115 mebustan 65'inin oyunu alarak başkan seçildi
1920 - Jandarma Kumandanı Ali Saip Bey, Mustafa Kemal'e çektiği telgrafta, bazı aşiret kuvvetleriyle birlikte Urfa'ya yürüdüğünü bildirdi.
1928 - Türk Eğitim Derneği (TED) Ankara'da kuruldu.
1931 - Gümrük ve Tekel Bakanlığı kuruldu.
1931 - Kültür magazin dergisi, Resimli Ay kapandı.
1934 - Nâzım Hikmet, Nail Vahtedi, Tosun Ömer ve Yonga Ömer beş yıl hapis cezasına mahkûm edildi.
1936 - Fenerbahçeli efsanevi futbolcu Can Bartu doğdu.
1938 - Atatürk, Gemlik'te sun'i ipek fabrikasını açtı.
1942 - Öğrencilere sigara içme ve nişan yüzüğü takma yasağı getirildi.
1943 - Stalingrad Muharebesi'nde Nazi Almanyası'nın 6. Ordu Komutanı General feldmarschall Friedrich Paulus, Sovyet Birlikleri'ne teslim oldu.
1945 - DP, Aydın (Ethem Menderes) ve Ankara (Zühtü Velibeşe) illerinde parti teşkilatlarını kurdu.
1952 - Yunanistan Dış İşleri Bakanı Sofoklis Venizelos'un Türkiye'ye yaptığı resmî gezi sırasında, Türk-Elen Dostluk Derneği'nin kurulması kararlaştırıldı.
1956 - "Nesebi sahih olmayan çocukların tescili" hakkındaki kanun Meclis'te kabul edildi.
1965 - Sağlık Bakanlığı bir açıklama yaptı; Türkiye'de ortalama insan ömrü 33 yıl.
1968 - TRT Ankara Televizyonu, deneme yayınına başladı.
1973 - Devlet Güvenlik Mahkemeleri'nin kurulmasına ilişkin kanun kabul edildi.
1974 - Seyfi Demirsoy'un ölümüyle boşalan Türk-İş Genel Başkanlığına Halil Tunç seçildi.
1990 - Atatürkçü Düşünce Derneği ve Türk Hukuk Kurumu Başkanı Muammer Aksoy, 73 yaşında Ankara'da evinin önünde kurşunlanarak öldürüldü.
1996 - Patlayıcı yüklü bir kamyon Kolombo'da (Sri Lanka) Merkez Bankasının kapılarına çarparak infilak etti: en az 86 kişi öldü, 1400 kişi yaralandı.
2000 - Alaska Havayollarına ait bir yolcu uçağı, Büyük Okyanus'a düştü: 88 kişi öldü.
2004 - TL'den 6 sıfır atılması ve Türkiye Devleti para biriminin Yeni Türk Lirası olmasını öngören yasa, Resmi Gazete'de yayımlandı.
2005 - Afganistan'daki Türk birlikleri, Kabil'deki uluslararası hava alanının sorumluluğunu üstlendi.
2008 - İstanbul'un Zeytinburnu ilçesinde ruhsatsız bir binada maytapların yanarak doğalgaz kazanını patlatmasıyla oluşan olayda 23 kişi öldü, 120 kişi yaralandı.
2020 - Birleşik Krallık Avrupa Birliği'nden ayrıldı.

https://evelzamanizinde.blogspot.com/