Rahmi Asan oğlu Tarpi: Kırım'dan Azerbaycan'a uzanan bilim yolu

Rahmi Asan oğlu Tarpi, 1908 yılında Bahçesaray şehrinde din adamları ve aydınların olduğu bir ailede dünyaya geldi. Rahmi Tarpi, on bir yaşındayken, babası Asan Tarpi ağır hastalığa yakalandı.

Babası Asan Tarpi, vefat ederken son sözlerinde annesi ile 4 kız kardeşini oğlu Rahmi Tarpi’ye emanet etti. Daha on iki yaşındayken tüm ailesinin sorumluluğu üzerine bindi. Kırım Hayriye Cemiyeti tarafından ve Bekir Sıtkı Çobanzade’nin teklifi ile Azerbaycan’a okumaya gitti. Rahmi Tarpi bununla ilgili kendi günlüğünde şöyle bir kayıt bırakmış:

“1925 yılında Bahçesaray’daki sanat ve sanayi okulundan mezun olunca Zohdi ağabeyimin tavsiyesi üzerine Bakü’ye gittim. Burada Maksud Cavadov, Malik Ramazanzade ve onun ailesiyle tanıştım. Mammedali Haşimzade ile dostluğum ömrümde yeni bir sayfa açtı. Bakü’deki hayatımın ilk üç yılı tıp enstitüsünde okuyan Zohdi ağabeyimin yanında geçti. Hayatımda büyük rol oynayan insanlardan biri Zahid Halilov ve Mehdi Sadık oğlu Aliyev’dir. Amirhanov Habibulla İbrahim oğlunun da davranışı gerçekten dostaneydi. Bu insanların yüksek seviyeleri ve benimle olan gerçek dostluk ilişkileri beni ikinci vatanım olarak gördüğüm Bakü’ye ayrılmaz bir bağla bağlandım.”

Rahmi Tarpi, annesi Salihe hanım ve kız kardeşleri Fahriye ile Sabriye
 

EĞİTİM HAYATI

Rahmi Tarpi (Azerbaycan’da Rahmi Gasanov olarak biliniyor) Azerbaycan Pedagoji Enstitüsünün Fen Fakültesinde okuduğu yıllarda hem kendi okulunda hem de Narimanov Teknik Okulunda ders vermeye başladı. 1930 yılında enstitüden yüksek dereceyle mezun olan Rahmi Tarpi, aynı enstitüye öğretim görevlisi olarak işe alındı. 1934 yılında ise Azerbaycan Devlet Üniversitesine geçti ve ömrünün sonuna kadar bu eğitim kurumunda çalıştı. 1942-1967 yılları arasında Teorik Fizik bölümü müdürü, 1967-1972 yıllarında ise kendisinin açtığı Maddenin Yapısı bölümünün müdürü oldu. Ayrıca, bu bölümlerde doçent ve profesör unvanlarını kazandı. Rahmi Tarpi Azerbaycan’da yüzlerce genç bilim insanına ilim sahasında yol açtı. Azerbaycan’da haklı olarak teorik fizik bilimlerinin aksakalı olarak kabul edildi. Bilim adamının, 100. doğum yıl dönümü arifesinde, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Fizik-Matematik Bilimleri Doktoru Maksud Aliyev ve Bakü Devlet Üniversitesi Maddenin Yapısı Bölümü Müdürü Eldar Masimov tarafından hazırlanan kaynakta şu sözlere yer verildi:

“Profesör Rahmi Gasanov, Termodinamik, istatistiksel fizik, elektrodinamik, kuantum mekaniği, atom ve nükleer fiziği üzerine Rusça ve Azerbaycan dilinde eğitim programlarının hazırlanmasına büyük katkı sağlayıp, dersleri iki dilde veriyordu. Cumhuriyetin farklı yüksek öğretim kurumlarında çalıştığı dönemde onun hazırladığı yüzlerce fizik ve kimya mühendisinin çoğu akademisyen, Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi üyeleri, bilim doktorları, önde gelen devlet ve sivil toplum erbapları oldular.”

Rahmi Tarpi üniversitede ders verirken
 

OKULDAKİ ÖĞRENCİLERİNE KIRIM’I VE GASPIRALI’YI ANLATIYOR

Rahmi Gasanov’un açtığı Maddenin Yapısı bölümünde, fizik fakültesinde çalışan alimlerin neredeyse tamamı, Rahmi hocanın öğrencileridir. Öğrencileri, onun daima Kırım’ı, İsmail Bey Gaspıralı’yı ve Bekir Sıtkı Çobanzade’yi kendilerine anlattığını aktarıyorlar. Ve Rahmi Tarpi’nin büyük bir bilim adamı olduğunu kaydediyorlar. Fakültenin laboratuvarında ve açtığı bölümün duvarlarında Rahmi Gasanov’un portreleri halen asılı duruyor.

Rahmi Gasanov’un öğrencisi olan, Lütfizade Uluslararası Modern Bilimler Akademisi Üyesi Nemat Mamedov, hocası hakkındaki makalesinde şu ifadeleri kullanıyor:

“Benim onunla ilişkim sıradan öğrenci-öğretmen ilişkisinden farklıydı. Bakü Devlet Üniversitesinin ana binasının birinci katında önceleri bizim Fizik-Elektronik bölümümüzün laboratuvarı, sonra ise Maddenin Yapısı bölümünün laboratuvarı yerleştiği için onlar, kendi bölümüne giderken bizim kapımızdan geçiyorlardı. Yani biz sık sık görüşürdük. Onun yanında sürekli birileri olurdu. Eğer yalnız geçiyorsa mutlaka durup hal hatırımı sorardı. Ya yeni okuduğu bir şey hakkında fikirlerini paylaşır ya da bir gayesinden bahsederdi. Pozitif bir enerji veriyordu. Öğrencilerinden şikayetçi olan hocalara kızar, ‘öğrenciler bizim meyvelerimiz’ derdi. ‘Yani öğrencisinden şikayet eden hoca önce kendisinden şüphelenmelidir’ derdi Rahmi muallim”

“ONU TANIYANLAR VE ONDAN DERS ALANLAR YAPTIĞI İYİLİKLERİ ASLA UNUTMUYORLAR”

Rahmi Gasanov’un kız kardeşi Fahriye’nin kızı olan fizik öğretmeni Mila Eyubova dayısını şöyle anlatıyor:

“Hakiki alim, istidatlı hoca, tecrübeli üstad, geniş bilgi sahibi ve alimler hakkında söylenen buna benzer kelimeleri tereddütsüz Rahmi dayım hakkında da söylemek mümkün. Gençliğinde okumak için Bakü’ye gelip, yüksek seviyesi, öğrenme arzusu ile hocalarının saygısını kazandı. 1930 yılında Kırım’da kalan annesi, Sabriye ve Fahriye (annem) kardeşlerini yanına aldı. Genç uzmanın kendi evi yoktu, bir oda kiralamaya mecbur oldu. Dokuz metrekare bir odada dört kişi kalıyorlardı. Kardeşlerini hazırlık kurslarına yerleştirip, üniversiteye girmeleri için imkan yarattı. Bilgi ve zekayı dünyada her şeyden üstün gören dayım, öğrencileri ve bizden de eğitime ciddi yaklaşmamızı talep ederdi. Okumaya meyilli gençleri hemen fark edip onlara elinden gelen yardımı yapardı. Onu tanıyanlar, ondan ders alanlar yaptığı iyilikleri asla unutmuyorlar.

“HALKIMI SÜRGÜN EDEN PARTİ BANA LAZIM DEĞİL!”

2008 yılında dayımın doğumunun 100. yılı vesilesiyle anma etkinliği düzenlemek için onun çalıştığı bölüme gittim. Tabii ki devlet ve parti (SSCB Komünist Partisi) üyelerinin, 100. doğum yıl dönümü çok yüksek seviyede kaydedilir ama dayım parti üyesi değildi. Ona defalarca teklif edilmiş fakat dayım, ‘Halkımı sürgün eden parti bana lazım değil’ diyerek, komünist partiye üye olmayı reddetmişti. Dayımın çalıştığı bölümün hocalarının girişimime destek verip, etkinliği en üst seviyede organize etmeme yardım etmeleri beni çok sevindirdi ve gururlandırdı.

Etkinliğe, Azerbaycan’ın ünlü fizik alimleri, Rahmi Gasanov’un meslektaşları, onun açtığı bölümde başkanlık yapan Eldar Masimov, orada çalışan hocaların, hem Gasanov’un fizik sahasındaki hizmetleri hem de kişisel çizgileri hakkındaki sözleri bize gurur dolu dakikalar yaşattı.

Dayım bize, sadece ilme sevgi aşılamadı, atalarımızın yurdu Kırım’a da büyük sevgi,saygı ve gurur aşıladı. Kırım’a sık sık gidip, araba kiralayıp bütün Kırım’ı gezer, akrabaları, tanıdıkları ziyaret ederdi.”

Rahmi Gasanov’un kardeşi Sabriye hanım ve Seit-Bilâl Terlekçi’nin oğlu Hikmet Terlekçi ise dayısından hayırla yad ediyor. Terlekçi’nin konuşması şöyle:

“Rahmi dayımın fikirlerinin şekillenmesinde babamın zekası, itibarı büyük rol oynamış. İkisinin saatlerce devam eden sohbetlerinde Kırım Tatar aydınları, bilim ve maarif meseleleri müzakere edilirmiş. Nasıl ki zamanında Rahmi dayımın babası Asan dedem Kırım’ın köylerini dolaşıp okumak isteyen yoksul çocukları seçip eğitim masraflarını karşılıyorsa, Rahmi dayım da bu işi Azerbaycan’ın köylerinde devam ettirmiş. Okuldan sonra çocukları, Moskova’daki üniversitelere göndermiş, masraflarını da kendi cebinden karşılamış. Benim de ömrümde Rahmi dayımın rolü çok büyük. Ben doğduğumda babamın yaşı yetmişe yaklaşmıştı. On bir yaşımda öksüz kalınca bana Rahmi dayım babalık yaptı. Biz Dağıstan’ın Buynaksk şehrinde yaşıyorduk. Bize çok sık gelir, mektup yazar, daima halimizi hatrımızı sorardı. Hem sadece bana ve ağabeyime değil de, Fahriye teyzemin kızlarının da yüksek öğrenim almaları için imkan yarattı.

Ben dayımın mesleğini seçtim, Bakü Devlet Üniversitesinde okuyup fizikçi oldum. Çocukluğumda babam ile dayım arasındaki konuşmalarda iki kişinin soyadlarını çok sık duymuşumdur. Çobanzade ve Gaspıralı. Büyüyünce dayım bana bu insanların kim olduğunu anlattı. Gaspıralı ile babam Bilâl Terlekçi çok iyi tanışıyorlarmış, babam onu üstadı bilirmiş. Bekir Çobanzade ise dayımın yakın dostuymuş. Dayım onu her zaman hatırlardı. Bekir Çobanzade’yi yakaladıklarında annem Sabriye Tarpi onu Bakü’de Bayilov’deki hapishanede ziyaret etmiş. Dayımın sadece fizik alanında değil de herhangi diğer alanda da bilgi hazinesine hayrandım. Kendini büyük alim olarak gören alimler bile Rahmi dayımın yanında fazla konuşmaktan sakınır, daha çok onu dinlerlermiş. O derslerini hem Azerbaycan hem Rus dilinde vermiş, fizik sahasına dair birçok terimi Azerbaycan dilinde Rahmi Gasanov katmıştır. Dayımın hem biz yeğenleri, akrabaları arasında hem Azerbaycan’ın bilim çevresinde, üniversite hocaları ve öğrencileri arasında itibarı çok büyüktü. Evinin her bir köşesi kitaplarla dolu olan dayım, babası Asan Tarpi’nin arşivinin kaybolmasına çok üzülürdü. Kırım’dan çıktıklarında o, babasının el yazmalarını, eski kitaplarını bir sandığa koyup bagaj olarak yollamış. Azerbaycan’a gelince görmüş ki sandığın içinde kitapların yerine taşlar var.

Dayım Kırım’ı hiç unutmaz, sürekli bize anlatır ve gün gelince Vatana dönmeyi arzu ederdi. 1989 yılında Azerbaycan’da yaşayan soydaşlarımız da Kırım’a dönüş hareketi başladığında benim kararımda dayımın sözü etkili olmuştur. Ama maalesef dayım aniden hastalandı ve hayatının arzusuna erişemedi. 1989 yılında vefat etti ve ebediyen Azerbaycan’da kaldı.”

“SADECE FİZİKÇİ DEĞİLDİ AYNI ZAMAN DA EDEBİYATLA, ŞİİRLE İLGİLENİRDİ”

Azerbaycanlı devlet adamı Abbas Gaciyev’in kızı, fizikçi Emma Gaciyeva da Rahmi Tarpi’nin hayatındaki rolünü ise şu sözlerle anlatıyor:

“Rahmi Gasanov, hepimiz için en yakın insan olup, ona sadece dayı diye hitap ederdik. Babam katledilip öksüz kaldım. Ama Mayya teyzem ile Rahmi dayım öksüzlüğümü hiç hissettirmediler. Okulu bitirip fizikçi olmak istediğimi söylediğimde Rahmi dayım çok sevindi. Onun dersleri fizik biliminin büyüklüğünü göstermekle sınırlı kalmazdı, her bir fizik alimi hakkında öyle bir meraklı tarihi bilgiler verirdi ki, biz öğrenciler bu dersleri sabırsızlıkla beklerdik. Rahmi dayım sadece fizikçi değildi, aynı zaman da edebiyatla, şiirlerle de çok ilgiliydi. O devirlerde birçok yasak şairin eserleriyle bizi Rahmi dayı tanıştırmıştır.”

“TÜRK ŞAİRLERİN ESERLERİNİ İLK DEFA ONDAN DUYMUŞTUM”

Azerbaycan’ın önde gelen sanatçılarından biri olan, Azerbaycan Konservatuvarı Müzik Tarihi Bölümü eski Müdürü Aida Tagizade, Rahmi Tarpi’ye olan sevgisi ve hayranlığını ise şöyle ifade ediyor:

“Her bir insanın şahıs olarak şekillenmesinde mutlaka bir insanın fazla etkisi oluyor. Benim hayatımda böyle bir insan Mayya Gaciyeva teyzemin ömür arkadaşı Rahmi Gasanov oldu. Güzel bir genç kız olan Mayya teyzem ileri yaşta olan Rahmi Gasanov ile evleneceğini bildirdiğinde aile fertleri biraz şaşırmıştı. Amma Rahmi Gasanov’la tanışınca sebebini anladılar. Bu insanı sevmemek, hayran olmamak mümkün değildi. Onda hem yüksek bilgili alime ait çizgiler, hem de hakiki insana has bütün çizgiler, ahlaki yücelik, öz halkına sınırsız sevgi ve saygı duygusu birleşmişti. Kendi milletini bize büyük Türk milletinin ayrılmaz bir parçası olarak takdim etti. Türk şairlerin eserlerini ilk defa ondan duymuş ve ezberlemiştim. Edebiyat bilgisine, hem ana dilinde, hem Azerbaycan hem Rus dilinde şiirler okuduğunda şaşırırdım. Onun evinde Azerbaycan’ın önde gelen bilim insanları toplanırlardı. Benim meslek seçimimde de Rahmi Gasanov’un etkisi büyüktür. Ben onu manevi babam bilir ve babam gibi sever, saygı duyardım. O, vatanı Kırım’ı çok sever ve aynı duygularla ikinci vatanı Azerbaycan’ı da severdi. Azerbaycan ve Azerbaycan halkı da ona böyle davrandı. Sevdi, saygı duydu ve unutmadı.”

Tarpiler soyunun ve özellikle bu ailenin en yetenekli temsilcilerinden Rahmi Asan oğlu Tarpi’nin hayatı ve faaliyetleri, Türk milleti, Kırım Tatar halkına yaptığı hizmeti konusu, meraklı araştırmacıları bekliyor.

QHA