Owen Lattimore'un kaleminden Doğu Türkistanlı Mesut Sabri Baykozi ve Muhammed Emin Buğra

Owen Lattimore'un kaleminden Doğu Türkistanlı Mesut Sabri Baykozi ve Muhammed Emin Buğra
01 Kasım 2024 - 09:28 - Güncelleme: 01 Kasım 2024 - 09:39

Owen Lattimore’un kaleminden Doğu Türkistanlı Mesut Sabri Baykozi ve Muhammed Emin Buğra.


                 Mehmet Akif Erdoğru

               Amerikan doğubilimci ve yazar Owen Lattimore (1900-1989), Pivot of Asia kitabında Mesut Sabri ile Muhammed Emin’in Doğu Türkistan’da Çin’e karşı takip etmek istedikleri siyasi görüşleri hakkında şunları yazar (s. 112 vd): ‘Çin politikalarının karşısında, Sinkiang nüfusuyla, eyalet sınırları içinde yaşayan tüm halk üzerindeki kontrollerini güçlendirmeyi amaçlayan bir politika çerçevesinde ilgilenen bir grup yerli liderin "Türk milliyetçiliği" yer alıyor. Bu liderlerin başında, eyaletin son Kuomintang valisi olan, Kulca bölgesinden zengin bir Uygur toprak sahibi ve tüccar olan Mesud Sabri Baykozi (1887-1952) geliyor. Diğer Uygurlar tarafından C.C. Klik’e itaatkâr olarak kabul edilen ve zengin toprak sahibi bir Uygur olan Mesud Sabri, 1904 yılında on yedi yaşındayken okumak üzere Türkiye'ye gitmişti. Çoğunlukla İstanbul'da geçirdiği on bir yılın ardından, Kemal Atatürk'ün Türk milliyetçiliğinden güçlü bir şekilde etkilenerek 1915'te Sincan'a döndü. 1934'te, İli'de birkaç yıl hekimlik yaptıktan sonra, Kaşgar üzerinden Hindistan'a ve ardından deniz yoluyla Çin'e gitti ve burada kısa süre sonra siyasi olarak C.C.Klik ile ilişkilendirildi. Sinkiang'daki destekçilerin herhangi bir aday gösterme süreciyle değil, bu kliğin desteğiyle, 1936'daki Kuomintang Ulusal Konferansı'nda Sinkiang'dan bir delege yapıldı ve daha sonra Kuomintang'ın Merkezi Yürütme Komitesi'nin bir üyesi oldu. Japonya'ya karşı savaş sırasında C.C. Klik, onu Ulusal Siyasi Konsey'e yerleştirdi.1942'de Milli Hükümet'e üye oldu. Böylece, 1947'de Mesud Sabri, Sinkiang'ın valisi olduğunda -bu pozisyonu elinde bulunduran ilk "yerli"- Sinkiang kökenli bir hareketin lideri olarak değil, uzun süredir ülkenin önde gelenlerinden biri olan "evcil" bir Uygur olarak öne çıktı.
               Aynı şekilde, Türkiye'de birkaç yıl eğitim almış ve Sinkiang'ın entelektüel liderlerinden biri olarak kabul edilen, bir Uygur olan Muhammed Emin (Buğra, 1901-1965) de öne çıkıyor. Mesud ve Emin'e göre Çin, tek bir "ulus" veya "milliyet"ten oluşmuyor ve Sinkiang, ister milliyet olarak ister başka bir terimle belirtilmiş olsun, on dört insan grubunu içermiyor. Bununla birlikte, kendi görüşlerine göre uyruğu belirleyen ölçütleri sıralayarak terimi büyük bir hassasiyetle tanımlıyorlar. Bu ölçütler şunlardır: (1) tek tip dil; (2) ortak bölge; (3) benzer alışkanlıklar ve gelenekler; (4) ortak irade; (5) ortak din; (6) ortak ırk; (7) ortak kıyafetler, süs eşyaları ve kan bağı gibi diğer unsurlar. Bu ölçütlere dayanarak, Şeng Şih-ts'ai tarafından Uygurlar, Kazaklar, Kırgızlar, Tarançiler, Özbekler, Tatarlar ve Tacikler olarak belirlenen yedi grubun hepsinin aynı milliyetten olduğu sonucuna varıyorlar. Taciklerin Türk dilini değil İran dilini konuşmalarına rağmen, onlara göre bu gruplar hep birlikte “Türk milletini” oluşturuyor.

               Türk milliyetçileri olarak Mesud ve Emin Beyler, farklı milletleri temsil etmek için Uygur ve Kazak gibi terimlerin kullanılmasına karşı çıkıyorlar. Aslında, eski alt grupların, "kabileler" olarak yeniden tanımlanması gerektiğini söylüyorlar, çünkü tüm üyeleri, eski Hsiungnu ve Yüeh-çih gibi, tek bir Türk milletinin soyundan geliyor. Mesud ve Emin'in tanımladığı şekliyle Türk milleti, Sinkiang nüfusunun yaklaşık onda dokuzunu içerecektir. Geriye kalan onda birini üç millete ayırıyorlar: Çinliler, Mançular ve Moğollar. "Çinliler" kategorisine Sheng tarafından "Çinliler" ve "Müslümanlar" olarak tanımlanan iki grup dâhildir. Bu bağlamda Müslüman, din olarak Müslüman ve dil olarak Çinli olan Dunganlarla eşanlamlıdır. "Mançular" kategorisine Şeng tarafından "Mançu", "Sibo" ve "Solon" olarak belirlenen üç grup dâhildir. Ayrıca Şeng'in listesindeki son grup olan Rusların Sinkiang'da beşinci bir vatandaşlık oluşturabileceğini öne sürüyorlar, ancak Sinkiang'daki Rusların Çin Cumhuriyetinin değil Sovyetler Birliğinin vatandaşı olması nedeniyle bu konuda biraz şüpheliler.

               ‘Tek Türk milleti tezi’nin önemi, “Türklerin” bir yanda Çin devletine, diğer yanda Sinkiang'daki diğer milletlere karşı beklenen ilişkisinden ortaya çıkmaktadır. Bu ilişki, Türk milliyetçilerinin millet olma taleplerinde kullandıkları terminolojiyle de ortaya çıkmaktadır. Li Tung-fang ile yaptığı görüşme sırasında Muhammed Emin, "Türklerin" "bağımsız" olmak isteyebileceğini reddediyor. Aslında kendisi, Sun Yatsen'in 1924'teki Birinci Kuomintang Kongresi Manifestosu'nda Çin'deki azınlıklara tanınan “kendi kaderini tayin etme/ self-determination” hakkını bile talep etmiyor. O ve diğer Türk milliyetçileri “özyönetim/ self-government” hakkından başka bir şey istemiyorlar.

               Türk milliyetçiliğinin savunucuları, kendileri için özyönetim talebinde bulunurken, bu hakkı Sinkiang'daki diğer milletlere vermiyor gibi görünüyor. Türklerin Sinkiang'ın her yerinde yaşadığını söylüyorlar. Eyaletin adı hâkim durumlarını yansıtacak şekilde değiştirilmelidir. Diğer grupların çıkarlarını hiçe sayarak Sincan'ın tamamının resmi olarak "Türkistan" olarak adlandırılmasını talep ediyorlar. Dolayısıyla Türk milliyetçiliği ikili bir görünüm sergiliyor. Çin Cumhuriyeti'ndeki Çinli çoğunluğa itaat etmeyi kabul etmeye isteklidir, ancak Sinkiang'ın tüm nüfusu üzerinde egemenlik sahibi bir konum elde etmeye çalışmaktadır. Bu ikinci hedefte Türk milliyetçileri otoriter Çinlilerle rekabet halindedir; ancak Li Tung-fang gibi Çinli asimilasyoncular ile Mesud Sabri ve Muhammed Emin gibi Türk milliyetçileri arasındaki siyasi muhalefetin derecesi abartılmamalıdır. Mesud Sabri'nin bizzat Klik üyesi olması da iki grup arasında bir uzlaşı alanının bulunduğunu kanıtlıyor ve Sinkiang valiliği Kuomintang'daki (Çin Milliyetçi Partisi) aşırı sağcı grup tarafından destekleniyordu. Ayrıca, bu Çin ve Türk okullarının teorilerine karşıt olarak, ırksal, etnik veya kültürel farklılıklardan kaynaklanan düşmanlıkları en aza indirecek şekilde bölgesel ve kültürel düzenlemeler tasarlamaya yönelik federal bir fikir de mevcuttur. Her ne kadar Çin'de ve ulusal azınlıklar arasında pek çok kişi bu tür karşıtlıklar olmadan yaşamak istese de, yalnızca Çinli Komünistler bir federalizm teorisi ve programı geliştirmeye çalıştılar ve onların konu hakkındaki tartışmaları bile önemli boşluklarla işaretlendi. Kulca hareketi, Uygur milliyetçi hareketini iki ana bölüme ayırması açısından özel bir öneme sahipti. Uygur toplumunun varlıklı liderleri olan vali Mesud Sabri ve Burhan Şahidi, Muhammed Emin ve İsa Bey'in (Alptekin) liderliğindeki bir kesim, Kulca hareketine karşı Çin'in tarafını tuttu. Ahmedcan'ın önemli bir rol oynadığı bir diğer grup ise Çinlilere ve onların takipçilerine karşı Kulca programını destekledi. İki grup arasındaki bölünme, Ağustos 1947'de meydana geldi.


 


FACEBOOK YORUMLAR

YORUMLAR

  • 0 Yorum