OKSİMORON, PARADOKS KELİMELERİ TEZAT (KARŞITLIK) KELİMESİ İLE KARŞILANABİLİR Mİ? / Ramazan Bardakçı

OKSİMORON, PARADOKS KELİMELERİ TEZAT(KARŞITLIK) KELİMESİ İLE KARŞILANABİLİR Mİ?

Tezat veya karşıtlığı TDK “Anlatımda birbirine karşıt iki sözü yan yana kullanma” olarak tanımlamıştır. Oksimoron kelimesini de “Zıt anlamlı iki kelimenin bir arada kullanılması.” olarak tanımlamıştır. Bir cümle içinde iki zıt anlamlı kelimenin kullanılması zıtlık yaratabileceği gibi zıt anlamlı kelime kullanmasa da anlamsal olarak bir cümle hatta bir kelimede zıtlık taşıyabilmektedir.

Dilimize Fransızcadan giren “Oksimoron” kelimesi ise tezattan farklı biçimleri ifade etmek amacıyla kullanıldığını görüyoruz. Bir yönüyle parodiyi de (Ciddi sayılan bir eserin bir bölümü veya bütününü alaya alma, biçimini bozmadan ona bambaşka bir özellik verme) anımsatmaktadır. Bu kelimenin TDK sözlüğünde de yer alması ve tezattan ayrı madde olarak sözlüğe eklenmesi eş anlamda olmadığını gösteriyor. Bu kelimenin karşılığı olan Türkçemize ait bir kelime yoktur. Yani dilimize bu şekliyle yerleşmiş olup hakkında makaleler yazılacak kadar benimsenmiştir.

Üniversite ve bilim dünyasında da kullanılan bu kelime ile ilgili verilen örnekler bakıldığında anlamsal olarak bazı farkları ihtiva ettiği görülmektedir. Hukuk, psikoloji, sosyaloji gibi alanlarda da kullanılan bu kelime daha çok ‘Birbirini sıfırlayan, boşa çıkaran, mantığa ve izana sığmayan çeldirici durum, olay, fikir’ olarak da düşünebiliriz. Tezat veya karşıtlıkta kullanılan zıt anlamlı kelimeler mantık dışı durum oluşturmazken “Oksimoron” da mantık dışı durum olduğu durumlarda dahi zıt anlamlı kelime bulunamayabilir.

Basit bir örnek ile ‘ihtiyar delikanlı’ kelimesinde ihtiyar-delikanlı kelimeleri zıt anlamda iki kelimedir. Bu örnekte tezatlık bulunmaktadır yine anlamsal olarak bakıldığında ihtiyar birinin delikanlı yani genç olması mümkün değildir. Dolayısıyla ‘oksimoron’ örneğidir. Örnek de gösteriyor ki oksimoron anlamsal zıtlıkları ihtiva etmektedir.

‘Köşeli daire’ ifadesinde ise köşe-daire kelimeleri zıt anlamlı değildir ancak anlamca böyle bir şeyin olabilmesi mümkün değildir. ‘Zombi’ kelimesi veya TDK’ye göre ‘Hortlak’ kelimesi de kendi içinde zıtlık oluşturmaktadır. Yaşayan ölü olarak tarif edebileceğimiz bu kelimeler kendi içinde tezat oluşturmaktadır.  Yine ‘Bireyselleşen toplum’ ifadesinde ortada toplum varken bireysellikten bahsedilemeyeceği örneği verilebilir.

Oksimoron ifadesinin metin ve cümle düzeyinde anlamsal zıtlıkları ihtiva etmesi durumu ise ‘Paradoks’ olarak adlandırılmaktadır. TDK ‘Aykırı düşünce’ olarak tanımladığı paradoks, oksimoronun daha genişletilmişi denebilir.

Nuri Pakdil’in “Dilimin döndüğünce sustum.” İfadesinde bir insanın dili dönüyorsa konuşuyordur manası çıkacakken burada susması paradoks oluşturmuştur. Metin içinde de paradokslar yer alabilir. Ali Şeriati’nin “Komşumuz dün açlıktan öldü. Bugün ise cenazesinde kurban kesildi.” İfadesi anlamsal zıtlık barındırmaktadır.

6. yüzyılda yaşayan Epimenides’un bir sözü ile ortaya çıkan ‘Epimenides paradoksu’ en bilinen paradokslardandır. Epimenides “Bütün Giritliler yalancıdır, bunu bana Giritli bir şair söyledi.” sözü anlamca bir açmazı barındırır. Eğer şair doğru söylüyorsa gerçekten Giritliler yalancıysa şair de Giritli o da bir yalancıdır. Şairin yalancı olduğunu kabul edersek bütün Giritlilerin yalancı olmadığı ortaya çıkıyor ve şair de Giritli olduğundan onun da yalancı olmaması gerekir.

Bu örnekler de gösteriyor ki Batı dillerinden aldığımız oksimoron ve Paradoks kelimeleri Türkçemizdeki tezat ve karşıtlık kelimeleri ile birebir örtüşmemektedir. Bu kelimeler Türkçemizde farklı biçimlerde isimlendirilmeyi beklemektedir.  

Ramazan Bardakçı