Kazak Hanlığı Dilleri: Kıpçak Kökenlerinden Edebi Kazakçaya

ALMATI – Kazak Hanlığı'nın konuşma ve yazı dilleri farklı olsa da, dilbilimciler dönemin edebiyatında Kazakçanın baskın olduğu konusunda hemfikirdirler; Kazakça, halkın kendini ifade ettiği ve günlük yaşamını sürdürdüğü dildi.

Dinle

Kazak Hanlığı Dilleri: Kıpçak Kökenlerinden Edebi Kazakçaya

24 Ağustos 2025 - 10:23

AYANA BİRBAYEVA

Altın Orda'dan eski Kazaklara

Türkolog ve filoloji doktoru Murat Sabyr, Altın Orda'nın dilinin kadim Kıpçak dili olduğunu vurguladı. Kazinform'un 10 Ağustos tarihli haberine göre, Kazakça'nın en eski dilbilimsel kanıtının 8-10. yüzyıllarda yazılmış Orhun-Yenisey alfabesinde bulunduğunu belirtti.
Kıpçak dilleri ve Kazak dilinin gelişimi ele alınırken araştırmacılar, Orta Çağ'da, özellikle 14. yüzyılda Altın Orda Devleti döneminde ortaya çıkan yazılı eserlere atıfta bulunmaktadırlar.
Sabyr, bu yazılı mirasın örnekleri arasında Kutub'un "Hüsrev ve Şirin", Sayf-ı Sarayi'nin "Gülistan bi-türki", Harezmi'nin "Muhabbet-nâme" ve Mahmud bin Ali'nin "Nehcü'l-Feradis" gibi eserlerin bulunduğunu belirtiyor. Yerleşik akademik görüşlere göre, 13. ve 14. yüzyıllarda Altın Orda ve Mısır'da inşa edilen anıtların Kıpçak-Oğuz veya Oğuz-Kıpçak olmak üzere iki karışık dilden biriyle yazıldığını, bu karışıma rağmen birleşik bir edebi geleneği paylaştıklarını açıklıyor.

"Rus askeri lider, tarihçi ve teorisyen Andrey Zaionçkovski'nin 13.-15. yüzyıllarda birleşik bir Türk edebi veya yazılı dilinin şekillendiği görüşüne dayanarak, bu anıtların ortak bir Türk dilinde yaratıldığını güvenle söyleyebiliriz. 11. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar Orta Türkçe, tüm akraba halklar için ortak bir dil olarak hizmet etti ve her kabile tarafından anlaşıldı," dedi Sabyr.

Profesör, Orta Çağ'da bu ortak Türk dilleri temelinden, her biri kendine özgü özelliklere sahip iki ana kolun -Kıpçak ve Oğuz- ortaya çıktığını açıkladı. Orta Türkçenin Kıpçak versiyonu, Kıpçakların Deşt-i Kıpçak, Mısır ve Altın Orda'da baskın bir konuma sahip olduğu 13.-14. yüzyıllarda özellikle yaygındı. Bu dönemde Eski Kıpçakça, İpek Yolu güzergâhlarını takip ederek Avrasya'nın büyük bir bölümünde diplomasi ve kültürel alışverişin ana dili olarak hizmet ediyordu.
Sabyr, "Altın Orda'nın resmi dili Eski Kıpçakçaydı ve yazılı kayıtları da Kıpçakçaydı. Kazakça birleşik, yekpare bir dildir, ancak bu birlik Eski Türkçe döneminde başlamış, Orta Çağ'da güçlenmiş ve sonunda kendine özgü bir ulusal biçim kazanmıştır. O zamandan beri orijinal ses ve anlamlarıyla korunan kelimeler, anadilimizin özünü oluşturur," dedi.
Kazak edebi dilinin yükselişi
Sabyr, Kazak dilinin kökeninin Eski Kıpçak dönemine kadar uzandığını, ancak resmi edebi biçiminin çok daha sonra, Abay Kunanbayev döneminde (1845-1904) ortaya çıktığını kaydetti.
"13. yüzyılda, ulusal dillerin türemeye başladığı Orta Türkçe vardı. Bizler, o Eski Kıpçak dilinin doğrudan devamıyız. Eski Kıpçak'tan sonra Eski Kazakça ve daha sonra da erken Kazakça geldi. Ancak yazılı edebi biçim ancak Abay Kunanbayev döneminde ortaya çıktı; ondan önce ise yalnızca sözlü edebiyat geleneği olarak varlığını sürdürdü," dedi.
Bu vizyon, Zhubanov Aktobe Bölge Üniversitesi Kazak Edebiyatı Bölümü'nde doktora adayı olan Rita Zhumagaliyeva tarafından desteklenmektedir.

"O dönemin dili eski yazılı Kazakçaydı. Kazak Hanlığı döneminde Kanlılar, Kıpçaklar, Argınlar ve Naymanlar Kazak dilini paylaşıyorlardı. O dönemden bir diğer önemli eser de eski edebi Kazakçayla yazılmış olan Qadyrgali Zhalayiri'nin yazılarıdır. Hanlık döneminden bahsederken, aklımıza cırav şiirleri gelir. O dönemin edebi mirası cırav dizelerinde korunmuştur. Muhtar Magauin tarafından derlenen 'Bes Gasyr Zhyrlaidy'nin ilk cildi tamamen bu geleneğe adanmış olup, 15. yüzyıldan Asan Kaygı, 16. yüzyıldan Şalgız ve 17. yüzyıldan Zhiembet ve Markas'ın şiirlerini içermektedir; hepsi Kazakça yazılmış ve bugün bile hala tamamen anlaşılabilir." dedi Zhumagaliyeva.

O döneme ait bazı eserlerde birkaç eski, ödünç alınmış veya kullanılmayan terim bulunsa da, bu tür farklılıklar dilsel evrimin doğal bir parçasıdır. Genel olarak, Kazak Hanlığı döneminin edebiyatı, ulusun temel iletişim aracı olan Kazakça dilinde üretilmiştir.

Kaynak: 24 AĞUSTOS 2025,https://astanatimes.com/2025/08/languages-of-kazakh-khanate-from-kipchak-roots-to-literary-kazakh/