İLMİ AMETOV: HALKININ TARİHİNİ TAŞA KAZIYAN USTA

Dinle

22 Ağustos 2020 - 23:21

Öyle insanlar vardır ki, ömürleri çok uzun olmasa da kendilerinden sonra silinmeyecek iz bırakırlar. Hem sadece faaliyet gösterdikleri sahada değil, Vatanı ve halkının hayatındaki farklı alanlarda verdikleri mücadelede.

Kırım’ın ünlü heykeltıraşı, Kırım Tatar milli hareketine 1965 yıllarında dahil olup, ömrünün sonuna kadar ona sadık kalan İlmi Ametov böyle şahsiyetlerden biriydi.

Onun ataları Emir Ali Seit Mamut Oğlu ailesindendi. Emir Ali Seit Mamut Oğlu’nun bir oğlu, yeğeni ve damadı 1866 yılında Sudak’ın Kızıltaş köyündeki manastırın Rus papazı Parfeniy’i öldürmekle suçlanıp Kefe’de asılarak idam edildiler. Diğer bir oğlu ise yaşı küçük olduğu sebebiyle Sibirya’ya sürgün edildi. Seydamet Emir-Ali oğlu, Emir-Üsein Abduraman oğlu, Seit-İbraim Seit-Amet oğlu darağacı karşısında bile suçlarını inkar ettiler. Uzun yıllar sonra Kırım Tatarları tarafından öldürüldüğü iddia edilen papaz Parfeniy’in sağ salim olduğu ortaya çıktı. Taraktaş’ta meydana gelen bu facia hakkında halk, “Seit oğlu Seydamet” türküsünde, Rus yönetimin Kırım Tatarlarına karşı davranışını yansıttı.

SEİT OĞLU SEYDAMET

Menim adım ah aman da Seit oğlu Seydamet.
Koyye barsañ aman eşke dostqa da selâm et.

Ateşte düşti ah aman da Taraqtaşın başına.
Qurban oldım ah aman Allam, toprağına daşına.

Cumada künü ah aman da darağaçlar quruldı.
Cuma ertesi aman Seydametler asıldı.

Yeşilendi ah aman da Qayrağaçııñ teregi.
Yaralandı aman Seydametiñ yüregi.

Taraqtaşnıñ ah aman da Yollarından yürerim.
Tevbeler olsun aman şo papaznı körmedim…

MİLLİ MÜCADELEYE ERKEN YAŞLARDA GİRDİ

İlmi Ametov, Sudak’ın Taraktaş köyünden sürgün edilen Gani Amet ve Anife Osman’ın ailesinde 1947 yılında Özbekistan’ın Semerkant vilayetinin Kattakurgan şehrinde dünyaya geldi. Kırım Tatarlarının başına gelen 1783 yılındaki Rus işgali, Sovyet hükumetinin getirdiği acılar, haksızlık ve adaletsizlik hakkındaki hikayelerle büyüyen İlmi Ametov, halkının Vatan Kırım’a dönmesi uğrunda mücadele veren milli harekete çok genç yaşta katıldı. 1966 yılında Navoi şehrindeki Politeknik Enstitüsünü kazandı fakat iki yıl sonra Kırım Tatar milli hareketine iştiraki nedeniyle enstitüden kovuldu.

KIRIMOĞLU İLE TANIŞMASI

Kırım Tatar Milli Hareketi ile ilgili belgeleri yurt dışına gönderilmek üzere Moskova ve SSCB bölgelerine götürüyordu. İlmi Ametov, 1967 senesinde halkın temsilcileri delegasyonu azası olarak Moskova’ya gitti ve orada Mustafa Abdülcemil Kırımoğlu (Kırım Tatar halkının milli lideri), Vladimir Bukovskiy (Sovyet muhalifi yazar, insan hakları savunucusu) ve Pyotr Yakir (tarihçi, insan hakları savunucusu) ile tanıştı. Ametov, ömür arkadaşı Fatma hanımla 1969 yılında 18 Mayıs Kırım Tatar Sürgünü’nün yıl dönümü mitinginde tanıştı ve sonrasında evlenme kararı aldılar.

1968 senesi İlmi Ametov ailesi ile beraber Kırım’a döndü ama vatana yerleşme çaresi bulamadıkları için Kırım’a yakın olan Rusya’nın Krasnodar bölgesinin Krımsk şehrine göç etmek zorunda kaldı. Sanata olan sevgisi ve taş ile çalışma hevesi İlmi Ametov’u Bakü Devlet Sanat Okulu’na yönlendirdi. 1971-1974 yılları arasında orada eğitim aldı ve sonrasında Bakü’deki atölyelerde çalıştı ve 1978 yılında yeniden Krımsk’a döndü. Kırım’a dönmek, yerleşmek arzusu İlmi Ametov’un aklından hiç çıkmadı.

1987: KIRIM’A DÖNÜŞ VE ÇALIŞMALAR

1987 yılında Ametov ailesi tekrar ve artık kesin olarak Kırım’a döndü. Önce Eski Kırım şehrinde, sonra Akmescit’e yerleştiler. İlmi Ametov, Kırım’ın köylerinin asıl Kırım Tatar adlarını taş üzerine kazıma ve köylerin girişlerine yerleştirme çalışmasına başladı. Koz, Ayserez, Tarakaş, Tokluk, Şelen, Bayraç , Üsküt, Stilâ köylerinin girişlerine köylerin adlarının yazılı olduğu birbirinden farklı direkler dikti. Şunu da kaydetmek gerekir ki, direkleri koymak hiç kolay olmamıştı. Zira bu taşların birkaçı o dönemde Kırım Tatarlarını vatanlarında istemeyen vandallar tarafından saldırıya uğradı. Kırım Tatarlarının evlerine, köylerine yerleşen yabancılar tarihi ve gerçek isimleri hiçbir zaman kabul etmediler.

İlmi Ametov’un yaptığı en büyük ve daha çocukluğundan bu yana niyet ettiği işlerinden birisi de Taraktaş’taki şanlı atası Seit oğlu Seydamet’in hatırasına bir şeyler yapmak oldu. Dikilen anıtın yanına, bir kabir kazılıp etraftaki üzümlükler içinde dağılmış insan kemikleri gömüldü. Eski mezarlığın kırılan baştaşları toplayıp getirildi. Anıtın yanında çok yüksek bir direkte dalgalanan büyük Tarak Tamgalı Gökbayrak halen çok uzaklardan görülmekte. Bunlar İlmi Ametov’un gayesiydi.

SOLHAT’TA AÇIK HAVA KIRIM TARİHİ MÜZESİ

Eski Kırım’da yaşayan ve Kırım Hanlığı’nın ilk başkenti Solhat’ın tüm köşelerini inceleyip araştırmalar yapan İlmi Ametov, burada bir açık hava Kırım tarihi müzesi kurma fikrini ortaya attı. Ametov, bu gayesini gerçekleştirmek için çok çaba sarf etti. Müze için eşyalar topladı. Ama hayalini gerçekleştirmesi hiçbir zaman nasip olmadı.

2004-2006 yılları arasında İlmi Ametov, Maarifçi Kırım Tatar Eğitimciler Birliği Başkanı Safure Kacametova ile birlikte Kırım’ın Bay-Kıyat, Tuvaka, Kırğız Kazak, Kırk Çolpan köyleri ile Kırk-Aziz mezarlığının bulunduğu yere hatıra taşları koydular.

İLYAS DEVLET MİRZA’NIN HATIRASINI YAD ETTİ

2005 yılında, Rus-Japon savaşının 100. yıl dönümü sırasında Sahalin Adası’nda o savaş kurbanlarına anıt dikileceği haberi geldi. Savaşta hayatlarını kaybedenler arasında Kırım Tatar mirzalarından olan ştabs-kapitan (Çarlık Rus ordusunda teğmenle yüzbaşı arası bir rütbe) İlyas Devlet Dairskiy de vardı. Anıt dikme inisiyatifinde bulunanlar, Kırım’daki toplum erbaplarına başvurup, İlyas Devlet Mırza’ya onun Müslüman ve Kırım Tatarı olduğunu gösteren ayrı bir anıt dikme teklifinde bulundular. İlmi Ametov bu teklifi ikiletmeden kabul edip, kendi elleriyle bu anıtı yaptı. Ama hava şartları nedeniyle, uçaklar uçamadığı için anıtı Sahalin’e götürüp dikme imkanı bulamadılar. O taş, daha sonra Sahalin’e trenle gönderilip, yerli aktivistlerin çabalarıyla yeniden dikildi.

İlmi Ametov sadece Kırım Tatarlarına değil, Kırım Tatarlarının yanında bulunan Ukrain insan hakları savunucularının hatırasını da taşta ebedileştirdi. 17 Mayıs 1999 tarihinde Akmescit’in tam merkezindeki Sovetskaya Meydanı’nda, Kırım Tatar milli hareketine büyük katkılar sağlayan Ukraynalı general, rejim muhalifi ve insan hakları savunucusu Petro Grigorenko’nun heykeli açıldı.

İlmi Ametov’un daha pek çok gayesi, gerçekleşmeyen arzuları vardı. Lâkin yakalandığı amansız hastalık sonucu 16 Ağustos 2011 tarihinde Akmescit’te hayata gözlerini yumdu.