Doğu Türkistan'da Ceditçilik Hareketi ve Bu Hareketin Önemli Temsilcileri / Prof. Dr. Alimcan İnayet

Doğu Türkistan’da Ceditçilik Hareketi ve Bu Hareketin Önemli Temsilcileri / Prof. Dr. Alimcan İnayet*

Ceditçilik Rusya Müslümanları arasında 19. yüzyılın sonlarına doğru Tatar aydını İsmail Gaspıralı öncülüğünde başlatılan eğitimde reform ve muasırlaşma hareketi idi. Teorik ve ideolojik zeminini Cemalettin Afgani gibi dönemin reformist İslam âlimlerinin eserlerinde bulan bu hareket başlangıçta geleneksel medrese usulünü terk edip yerine çağdaş eğitim sistemini ikame etme amacıyla ortaya çıkmış ise de, etki alanı sadece eğitimle sınırlı kalmamış, zamanla sosyal, siyasal ve kültürel hayatı da derinden etkilemeye başlamıştır.

Kazan Kırım merkezli gelişen söz konusu hareket kısa zamanda tüm Orta Asya’yı sarmış, eşitlik, özgürlük, bağımsızlık, ulus devlet gibi değer yüklü söylemleriyle bölgenin politik, sosyolojik ve kültürel tablosunu tamamen değiştirmişti. Orta Asya coğrafyasının önemli bir parçası olarak Doğu Türkistan da bu gelişmelerin dışında kalmamıştır.

Doğu Türkistan’da ceditçilik hareketi eğitimde “usul-i kadim”den “usul-i cedit”e geçme süreci olarak 19. yüzyılın son yıllarından itibaren görülmeye başlamıştır. Uygur Türklerince “penniy mektep” (fen okulu), “yeñiçe mektep” (yeni tarz okul), “yeñi maarip tüzümidiki mektep” (yeni eğitim düzenindeki okul) gibi isimlerle anılan okulların ortaya çıkışı 1870’lı yıllara kadar gitmektedir. İsmail Gaspıralı’nın 1884 yılında Bahçesaray’da açtığı usul-i cedit okulu örneğindeki “usul-i cedit mektebi” ya da “cedit mektebi” diye adlandırılan okullar ise 1910’lu yıllardan itibaren açılmıştır.

Ancak ister “penniy mektep” ( Fen okulu), “yeñiçe mektep” (Yeni tarz okul) olsun, isterse “usul-i cedit mektebi”, “cedit mektebi” olsun, uygulanan tedrisat ve müfredat bakımından aralarında pek fazla fark görülmez. Dolayısıyla “usul-i cedit” okulları ile “penniy mektep”ler zaman zaman birbiriyle karıştırılır.

Doğu Türkistan’da ilk “penny mektep”, “yeñiçe mektep”leri açanlar Musabay kardeşler olmuştur. Uygur Türkleri arasında Musabay kardeşler olarak tanınan ünlü iş adamlarından Bahavudunbay ile Hüseyinbay1 1870’lı yıllardan itibaren eğitimde reform hareketini başlatmışlardır. Bahavudunbay 1870’li yıllarda Kazan’daki tahsilini tamamlayıp memleketine dönerken yanında Kazanlı üç öğretmeni götürmüş ve bunları Kulca’daki Beytullah Medresesi’nde istihdam etmiştir. 1875 yılında Beytullah Medresesi’nden bağımsız bir okul açmış, bu okulda din derslerinin yanısıra edebiyat, hesap, coğrafya, tarih gibi dersler okutulmuştur.

Musabay kardeşler 1883 yılında, diğer bir kaynağa göre 1885 yılında Atuş’taki İkisak köyünde üç sınıflı bir okul açmışlardır. “Hüseyniye Mektebi” adını taşıyan bu okulun 1888 tarihli müfredatına bakılırsa, usul-i cedit okullarınkinden pek farklı olmadığı görülür. Müfredatta “Ana Dili”, “Nahşa” (Müzik), “Hesab”, “Tabiat”, “Tarih”, “Coğrafya”, “Tenterbiye” (spor), “Şifahiye”, “Resim”, “Tecvid”, “Arap-Fars Dili”, “Rus Dili” gibi dersler yer almaktadır.

* Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Öğretim Üyesi, Uygur Akademisi Başkanı

Makalenin tamamına erişmek için lütfen linki tıklayın: Doğu Türkistan’da Ceditçilik Hareketi ve Bu Hareketin Önemli Temsilcileri Sayfa 199