Buhara medresesi ve Rus imparatoriçesi

Dinle

19 Temmuz 2025 - 10:12

Özbekistan'daki her tarihi eserle ilgili birçok efsane, hikâye ve söylenti bulunmaktadır. Bunlar arasında Şokh-i-Zinda Külliyesi'nin inşası, Buhara'daki Kalon Minare'nin inşası ve Emir Timur tarafından Zengi-ata Türbesi'nin inşası yer almaktadır. Mimari eserlerin inşa tarihine dair efsaneler, farklı zamanlarda (dini, siyasi ve sosyal faktörlerin etkisiyle) farklı şekillerde ortaya çıkmış ve günümüze kadar ulaşmıştır.

Efsanesi olan tarihi ve mimari eserlerden biri de 18. yüzyılın sonlarında inşa edilen Ernazar Elçi Medresesi'dir. Bu medrese artık mevcut olmasa da, hakkında hâlâ efsaneler bulunmaktadır.

Özellikle, bu yapının inşasının, Rus İmparatorluğu hükümdarı II. Katerina tarafından Ernazar Maksud oğlu'na medrese inşası için verilen fonlarla gerçekleştirildiği bilgisi bulunmaktadır. Tarihle ilgilenen birçok tarihçi, gezgin ve diğer yazarlar, eserlerinde bu durumu Buhara Emirliği ile Rus İmparatorluğu arasındaki dostane ilişkilerin bir sembolü olarak yorumlamışlardır.

Molla Muhammed Ernazarbiy Maksud oğlu (bazı kaynak ve edebiyatlarda Ernazarbiy, Domullo Ernazar elçi, Ernazar Maksutov olarak da anılır) 18. yüzyılda Buhara'da doğmuş ve 1780'de Konya'da vefat etmiştir. Özbeklerin Katagan boyunun temsilcisi olan Molla Ernazarbiy, gençliğinde medresede eğitim görmüş ve daha sonra emirin hizmetine girmiştir. Büyük bir tüccar olan Ernazarbiy, Buhara emirinin Rusya'ya gönderdiği elçilere önderlik etmiştir.

1745 yılından itibaren ticaret misyonlarıyla Rusya'ya birkaç kez seyahat etti. Ernazar Maksud oğlu'nun ticaret misyonları sırasında Rus imparatoru ve saray mensuplarının dikkatini çektiği ve onların Orta Asya'ya olan güvenini pekiştirdiği dikkati çekmektedir.

Elçi Ernazar, önce Elizabeth Petrovna'yı ziyaret etti ve onun isteği üzerine Horasan ve Hindistan'a giderek birkaç nadir eşya getirdi. İmparatorluk sarayına döndüğünde Elizabeth ölmüş ve III. Petro Rus tahtına çıkmıştı. Hizmetleri karşılığında elçi, İran üzerinden Mekke'ye giden yolun tehlikeli olması nedeniyle Buhara halkının Astrahan üzerinden hacca gitmesini istedi. Ayrıca, hacıların ibadet edebilmesi için Astrahan'da devlet masraflarıyla bir cami inşa edilmesini talep etti.

Buhara'ya dönen elçi Ernazar, Buhara hükümdarı Daniyalbiy Otalik tarafından Rusya'ya geri gönderildi. 1774-1776 ve 1779 yıllarında II. Katerina'nın sarayını iki kez ziyaret etti. İkinci elçilik görevini tamamladıktan sonra, Osmanlı İmparatorluğu üzerinden Mekke'ye seyahat etmesine izin verilmesi için Rusya'dan izin istedi ve Arabistan'dan dönerken Konya şehrinde bulaşıcı bir hastalıktan öldü.

Burada, Molla Ernazar'ın kişiliğinin, Buhara Emirliği ile Rus İmparatorluğu arasındaki diplomatik ilişkilerin kurulmasında ve daha da geliştirilmesinde özel bir öneme sahip olduğunu belirtmekte fayda var. Özellikle, 19. yüzyılın başlarından kalma bilimsel raporlarda Yakovlev, büyükelçiyi şu şekilde tanımlamıştır: " Ernazar, tüm Buharalılar gibi, hükümetimizin güvenini ustalıkla kazanan zeki ve kurnaz bir adamdı ."

Ernazar Maksud oğlu, Buhara'da Devonbegi Göleti (Labi Göleti) yakınında bir medrese inşa etmeye karar verdi. Medrese hicri 1209'da (MS 1794-1795) tamamlandı. Medrese iki katlıydı ve alt katında bir dershane ve bir cami bulunuyordu. Başlangıçta çatının her iki yanında çiçek tarhları vardı, ancak bu 20. yüzyıl sonlarında çekilen fotoğraflarda görünmüyor; görünüşe göre 20. yüzyılın başlarında yıkıldılar.

İkinci katta odalar bulunmaktadır. Çatıdan girişte bir miyonsaray, bir tarafında cami, diğer tarafında ise derslikler bulunmaktadır. Miyonsarayın üzerindeki küçük odalar ise öğrenci ve öğretmen yatakhaneleriydi. Yapı beyaz mermerden yapılmış ve oryantal süslemelerle dekore edilmiştir.

Bu medresede dini eğitimin yanı sıra tıp, ziraat, inşaat, eczacılık ve trigonometri gibi dersler de veriliyordu. Öğrencilere ücretsiz eğitim ve vakıf fonlarından burs veriliyordu. Medresenin başlangıçta tek katlı olduğu, ancak daha sonra ikinci bir katın inşa edildiği tahmin ediliyor.

Ernazar Elçi Medresesi 1950'li yılların sonlarında Sovyetler tarafından yıkıldı.

Bu medresenin inşasının finansmanına dair bilgiler dikkat çekicidir. Özellikle, çoğu araştırma, Rus İmparatoriçesi II. Katerina'nın medresenin inşası için hayır amaçlı bağışlarda bulunduğunu göstermektedir. Bunlar arasında oryantalist ve gezgin A. Vambiri, NV Khanikov ve P. Savelyev bulunmaktadır.

VV Krestovsky, " V gostyakh u emir Bukharskago " adlı eserinde Ernazar Elçi Medresesi'nin faaliyetleri, öğretilen dersler, öğrenci ve hücre sayısı, konumu ve öğretmen ve öğrencilerin maaşları hakkında bilgi verir. Ayrıca, medresenin kuruluş tarihiyle ilgili olarak bu medresenin öğretmenlerinden gelen iki rivayeti de kaydeder. Ancak VV Krestovsky, bu rivayetlerin belirli bir kaynağa dayanmadığı için inanılmasının zor olduğunu bizzat kabul eder.

Görüşünü sürdürürken, oryantalist Khanikov NV'nin de medresenin İmparatoriçe II. Katerina'nın parasıyla inşa edildiğini belirttiğine ve bu konudaki sonucunu şu ifadeyle tamamladığına dikkat çekiyor: "Bu konuda kesin olarak bildiğimiz tek şey bu ." Daha sonra PP Shubinsky, VV Krestovsky'nin bu bilgisine dayanarak, Ernazar Elçi medresesinin inşasında II. Katerina'nın katılımından şüphe duymadığını belirtiyor.

PP Shubinsky'nin, Büyükelçi Ernazar'ın elçilik faaliyetlerine ilişkin belgeleri inceledikten sonra, bu elçiliğin amacının başka şeyler olduğunu vurgulaması dikkat çekicidir. Medresenin II. Katerina'nın bağışlarıyla inşa edildiğinden şüphe duymakta ve ilerideki tarih araştırmalarında bu yanılgının önlenmesini önermektedir.

PP Shubinsky'nin bu konuda çelişkili görüşler dile getirdiği görülmektedir. Yukarıdaki bilgi ve görüşlerin hiçbiri arşiv belgelerine veya olaya doğrudan tanıklık eden birinin yazdığı kaynaklara dayanmamaktadır. Bu açıdan bakıldığında, bu bilgilerin güvenilir olduğunu söyleyemeyiz. Ancak, Sovyet ve bağımsız dönem çalışmalarında, yukarıda adı geçen oryantalistlerin ve turistlerin görüşlerine dayanarak, II. Katerina'nın Ernazar Büyükelçisi Medresesi'nin inşasını finanse ettiği görüşü asılsız bir şekilde sürdürülmüştür.

Ancak HZ Ziyoyev, “ Orta Asya ve Volga Bölgesi (16. Yüzyılın İkinci Yarısı - 19. Yüzyıl) ” adlı eserinde, Yahyo Gulyamov’un şu bilgisine yer vermektedir : “ Molla Ernazar Maksud oğlu, Buhara’da Rus devletinin parasıyla bir cami inşa etti. Buhara halkı, bu caminin Rus devletinin yardımıyla inşa edildiğini bugün bile biliyor .”

G. Taniyeva, Rus arşivlerinde medresenin inşasına ilişkin herhangi bir belge bulamadığı için, II. Katerina'nın Ernazar Maksud oğlu'na yüklü miktarda para vermesinin sebebinin, kraliçenin büyükelçiye olan borcu olduğu hipotezini öne sürmektedir. Yani, II. Katerina'dan alınan paranın aslında Ernazar Maksud oğlu'nun kendi yatırımları olduğu ileri sürülmektedir.

Bu konuyu açıklığa kavuşturmak için medresenin tarihiyle ilgili kaynaklar incelenmiştir. Şu anda Özbekistan Ulusal Arşivleri'nin (Vakıf Belgeleri Koleksiyonu) I-323 fonunda saklanan vakıf belgeleri incelenmiştir. Bu fonun 55-10. cildinde, Ernazar Elçi Medresesi'nin Emir Ma'sum mührüyle onaylanmış bir belge kopyası bulunmaktadır. Belgede, medresenin inşası için ayrılan arazinin büyüklüğü belirtilmekte ve inşaat masraflarının Ernazar Maksud oğlu'nun kendi kaynaklarıyla karşılandığı belirtilmektedir.

Ayrıca bu belgede medresenin faaliyetlerini, öğretmenlerin maaşlarını, öğrencilerin harçlıklarını ve diğer giderlerini karşılamak üzere vakıflar tahsis edildiği belirtilmektedir.

Bu belgeye dayanarak, medrese inşaatının finansmanı konusundaki çeşitli görüş ve temelsiz düşüncelere son vermek mümkündür. Nitekim, medrese inşaatına başka bir devletin hükümdarının da dahil olması ve konunun devletler arasındaki elçilik ilişkileri bağlamında ele alınması, bunun acil bir konu olduğunu göstermektedir.

Sonuç olarak, Ernazar Maksud oğlu, döneminin ilerici düşünürlerinden biriydi. Elçilik faaliyetlerinde bazı başarılar elde etti. Ayrıca, bilimin gelişmesine katkıda bulunmak amacıyla Buhara'da bir medrese inşa ettirdi. Ancak, Buhara-Rus elçilik ilişkilerinde dostluk ve kültürel bağların bir örneği olarak yorumlanan bu medresenin, II. Katerina'nın pahasına inşa edildiği bilgisi asılsızdır.

Medrese, vakfiyede belirtildiği gibi, elçinin şahsi masraflarıyla inşa edilmiştir. Dolayısıyla, bu konudaki tartışmalarda bu gerçeğe dayanmak yerinde olacaktır.