Azerbaycan'ın Zor Seçimi: Türkiye mi, İsrail mi?

Türkiye ile İsrail arasında ciddi bir anlaşmazlıklar var. Bu durum Azerbaycan olarak bizi endişelendiriyor. Mesela İran-İsrail ilişkileri Türkiye-İsrail ilişkilerinden çok daha kötü. Bu durum Azerbaycan'da da bir miktar endişeye yol açıyor. Ancak bu kaygının ciddiyet faktörü oldukça düşüktür. Neden? Çünkü İran her zaman Ermenistan'ın yanında oldu. Görünür ve görünmez yollarla Azerbaycan'ı devlet olarak çökertmeye çalıştı. İran, Azerbaycan'ın İsrail'le dost olmasından önce bile Ermenistan'ın yanında yer alıyordu. Şimdi bazıları, Azerbaycan'ın İsrail ile yakın ilişkiler içinde olmasından dolayı İran'ın Ermenistan'ı desteklediğini ileri sürüyor. İddiaya göre İsrail olmasaydı İran Azerbaycan'ın yanında olacaktı. Elbette bu kurgusal bir hikayedir.
Azerbaycan, Türkiye ile İsrail arasındaki anlaşmazlıkların keskin kenarlarını yumuşatmak, en azından ortadaki gerginliği azaltmak için arabulucu olarak büyük bir çalışma yürütüyor. Bunu hem Türkiye hem de İsrail kabul ediyor. Öte yandan Azerbaycan'ın İsrail'e olan aşırı yakınlığı Türkiye'deki bazı çevrelerce hoş karşılanmıyor. Türkiye'deki bazı etnik ve dini gruplar Türkiye-Azerbaycan ittifakından pek memnun değil. Azerbaycan'da da Türkiye'ye tepeden bakan benzer gruplar var. Ancak hem Türkiye'de hem Azerbaycan'da, hem devlet hem de kamuoyu düzeyinde büyük çoğunluğun "iki devlet, tek millet" düşüncesine bağlı olduğu da bir gerçektir. Ve bu bağ binlerce yıllık kan bağının hafızasından geliyor. Bu iki devletin birçok konuda tek bir devlet gibi hareket etmesinin, aralarındaki doğal birliğin bir tezahürü olduğu açıktır.
Azerbaycan ile Türkiye arasında bazı konularda görüş ayrılıklarının olduğu bir sır değil. Mesela İran'ın parçalanması Azerbaycan'ın birleşmesi açısından son derece önemlidir. Ancak Türkiye, İran'dan ayrılabilecek Kürt etkisi nedeniyle İran'ın bölünmesine karşı çıkıyor. Türkiye, Kosova'yı ve kendisine bağlı Kıbrıs'ı bağımsız devletler olarak tanımaktadır. Ancak ayrılıkçılığın mağduru olan Azerbaycan, bunu yapmaktan kaçınıyor.
Osmanlı geçmişine sahip olan Türkiye'nin Arap dünyasıyla yakın ilişkileri bulunmaktadır. Azerbaycan'ın Arap ülkeleriyle ilişkileri henüz yeni şekilleniyor. Örneğin 2021 yılında Azerbaycan ile 22 Arap ülkesi arasındaki ticaret hacmi 801,5 milyon dolardı. Aynı yıl Azerbaycan, İsrail'e 898 milyon dolarlık ihracat yaptı. Bu eğilim şu anda gözlemleniyor...
Şunu da belirtmeliyim ki, İsrail ile yakın ilişkiler içinde olan tek Türk devleti Azerbaycan değil. Örneğin İsrail, ABD'nin İbrahim Anlaşması'na Azerbaycan'la birlikte Kazakistan ve Özbekistan'ı da dahil etmesini sağlamaya çalışıyor.
Türkiye-İsrail ilişkileri neden gergin? Bunun birçok nedeni var. Asıl mesele Filistin'le ilgilidir. Türkiye'nin Filistin'le birlikte İsrail'i de bağımsız bir devlet olarak tanıdığını belirtmeliyim. Azerbaycan da bu konumdadır.
Son dönemde Suriye'de İsrail ile Türkiye'nin çıkarlarının kesiştiği doğrudur. Bu da var olan gerginliği biraz daha artırıyor. Ancak Türkiye'nin Filistin veya Suriye konusunda Azerbaycan, Kazakistan veya Özbekistan'a karşı olmadığı da açıktır. Örneğin Ankara, İsrail'in petrol ihtiyacının en az yüzde 40'ının Türkiye üzerinden Azerbaycan'dan geldiğini çok iyi biliyor. Ancak Türkiye buna engel olmuyor.
ABD Kongresi, 1992 yılında Azerbaycan'a doğrudan ABD hükümeti yardımı yapılmasını yasaklayan Özgürlük Destek Yasası'na 907 sayılı değişikliği kabul etti. Ve bu Ermeni lobisinin girişimiyle gerçekleşti. Düşünebiliyor musunuz, Ermeniler Azerbaycan topraklarını işgal ediyorlardı ve ABD işgalciye destek olmak için böyle onursuz bir adım atıyordu?
Topyekûn bir terör saldırısına maruz kalan ABD'nin, 2001 yılında bu değişikliği geri çektiği biliniyor. Azerbaycan, ABD'nin Afganistan'daki Taliban'a karşı mücadelesine destek verdi. Amerika'nın Afganistan'dan çıkmasıyla birlikte Ermeniler yeniden harekete geçti ve 2023 yılında 907 sayılı yasa değişikliği tekrar yürürlüğe girdi.
İsrail şimdi 907 sayılı yasa değişikliğini devlet düzeyinde ortadan kaldırmaya çalışıyor. İsrail, İsrail, Azerbaycan ve ABD arasında üçlü işbirliğinin güçlü bir temelinin oluşturulması amacıyla ABD ile görüşmeler yürütüyor. Bu bilgi İsrail Başbakanlığı tarafından açıklandı.
İsrail Parlamentosu'nda konuşan Simon Moşiaşvili bu konuyu gündeme getirdi. Bu haber İran'da alarma neden oldu. Örneğin, İran Cumhurbaşkanlığı İdaresi'nin yayın organı olan İran Daily, "İsrail'in Azerbaycan'daki Büyüyen Ayak İzi Kırmızı Alarmı Yükseltti" başlıklı bir makale yayınladı. Ne yazıyorlar? İsrail, ABD ve Azerbaycan arasındaki stratejik bağların derinleşmesi, İsrail'in Kafkasya'daki varlığını genişletebilir ve İran'ın bölgesel nüfuzunu zayıflatabilir. Gazete, Begin-Sedat Stratejik Araştırmalar Merkezi'nin (BESA) Trump yönetimine sunulduğu bildirilen raporlarına atıfta bulundu. Raporda Azerbaycan, Tel Aviv için kilit ülke olarak nitelendiriliyor ve "İsrail'in bölgesel güvenliğinin direği" olarak sunuluyor; iki ülke arasındaki istihbarat ve enerji alanlarındaki otuz yıllık iş birliğine dikkat çekiliyor.
BESA raporunda ayrıca ABD'nin, özellikle enerji kaynakları temini konusunda Gazze'nin yeniden inşasına katılma teklifiyle Azerbaycan'a yaklaşabileceği belirtiliyor. Gazete bu öneriyi, İbrahim Anlaşmaları'nı genişletme ve İran'ın Arap dünyasındaki nüfuzunu zayıflatma girişimi olarak değerlendiriyor.
Haberde, resmi Tahran yönetiminin, bu önerilerin uygulanmasının ABD'nin Bakü'ye askeri yardımının artmasına yol açacağından endişe ettiği belirtiliyor. İran ayrıca bunun Azerbaycan'ın İsrail ve ABD ile daha yakın güvenlik ilişkilerinin önünü açacağından endişe ediyor.
Dikkat: İsrail, 907 sayılı Anayasa değişikliğini ve Azerbaycan ile ABD arasındaki sıcak ilişkileri ortadan kaldırmaya çalışıyor. Hem hükümet düzeyinde, hem de parlamento düzeyinde. İran buna karşı çıkıyor. Elbette İsrail'in bu adımları Ermenistan'ın da hoşuna gitmiyor.
Peki en kritik anda Azerbaycan kimi seçecek; Türkiye'yi mi, İsrail'i mi? Türkiye'nin Azerbaycan'ı böyle bir tercihin önüne koymaya niyeti yok gibi görünüyor. İsrail de Azerbaycan'ın Türkiye'ye olan aşırı yakınlığının farkında. Dolayısıyla ne Türkiye ne de İsrail Azerbaycan'ı bir tercih yapmaya zorlayamayacaktır. Bunu kesinlikle söyleyebiliriz. Ancak Azerbaycan bütün imkânlarını seferber edecek ve Türkiye ile İsrail arasındaki gerginliğin belli bir çerçevenin ötesine geçmesine izin vermeyecektir.
Elbegi Hasanlı. Zürih
11 Mart 2025,turkustan.az