ASTRAHANÎLER VE MANGITLAR DEVRİ BUHARA HANLIĞI (1599-1920): GENEL HATLARIYLA KAYNAKLARI VE SİYASİ TARİHİ
17 Ocak 2023 - 17:04 - Güncelleme: 18 Ocak 2023 - 11:07
ASTRAHANÎLER VE MANGITLAR DEVRİ BUHARA HANLIĞI (1599-1920): GENEL HATLARIYLA KAYNAKLARI VE SİYASİ TARİHİ
İnci Yelda DUMLUPINAR*
Öz
Buhara Hanlığı 1500 yılında Cengiz Han’ın en büyük oğlu Cuci’nin oğullarından biri olan Şiban’ın soyundan gelen Muhammed Şeybanî tarafından Maveraünnehir’de kurulmuş, hanedan değişiklikleri ile birlikte 1920 yılına kadar varlığını sürdürmüştür. 1500 yılında Şeybaniler (Ebu’l-Hayrlılar) ile başlayan hâkimiyet, 1599’dan 1785’e kadar yine Cuci’nin oğullarından biri olan Tokay Timur’un soyundan gelen Astrahanîler (Canoğulları, Tokay Timurlular) tarafından devam ettirilmiştir. Astrahanîler döneminin ilk hükümdarının kim olduğu sorusuna aynı zamanda hanedanın başlangıç tarihine dair yaşanan ihtilaf söz konusudur.
Astrahanîler döneminde yaşanan taht mücadelesi sonucunda Babürlü hükümdarından istenen yardım, Harezm Hanlığı ile yapılan savaşlar ve iç çekişmeler Mangıt hanedanının engellenemeyen yükselişine ortam hazırlamıştır. Nadir Şah’ın otorite boşluğundan faydalanarak Türkistan’da İran hakimiyetini hissettirmesi de yine bu hanedan dönemine denk gelmektedir. Bu İranî işgal sadece Buhara’da değil Türkistan hanlıklarında da iç siyasî dengeleri tamamen değişmiştir. Nadir Şah’ın ölümünden sonra Buhara’da Astrahanîler hanedanı sona ermiş, yerini Mangıt hanedanı almıştır.
Mangıt hanedanı 1785’ten 1920 yılına kadar Buhara Hanlığı toprakları üzerinde hakimiyet sürmüştür. Mangıtlar devri genel olarak diğer Türkistan hanlıkları üzerinde otorite kurma, siyasî istikrarı sağlama ve Rusya ile denge politikası kurma çabasıyla geçmiştir. Ancak Rus Çarlığı’nın Türkistan hanlıklarını işgal etmeye başlamasıyla bu tehlike Buhara Hanlığı için de ciddiyet kazanmıştır.
Türkistan’ın İngiliz ve Rus rekabetinin etkisinde kaldığı bu yıllarda, Buhara Hanlığı Rusya’dan yana bir tavır sergilemiştir. Bu dönemde Kazan ve Kırım Tatarlarının başı çektiği cedit hareketi kendini Türkistan’da da hissettirmeye başlamış, hanlık sosyal ve kültürel olarak ikiye bölünmüştür. Cedit hareketine mensup yenilik taraftarı kimseler ile geleneksel yapının sürdürülmesini destekleyen kadimciler arasında yaşanan çekişmeler de hanlığın siyasî hayatında önemli rol oynamıştır. Rus demiryollarının Türkistan içlerine kadar uzanmaya başlamasıyla kaçınılmaz işgaller de birbirini izlemiş, Mangıtlar döneminde Buhara Hanlığı Rus işgaline uğramıştır.
Buhara Hanlığı, Rus Çarlığı’nın yıkılışı ile 1918-1920 yıllarında bağımsızlığına kavuşsa da bu durum çok uzun sürmemiştir. I. Dünya Savaşı yıllarında Bolşevik ve Menşevikler arasında yaşanan iç savaşın etkileri hanlığın mevcudiyeti üzerinde önemli bir paya sahip olmuştur. Bolşevik hareketin sunduğu fikirler Buhara’daki aydın kesimi de etkisi altına almış ancak Buharalı ceditçilerin güvenilir buldukları bu fikirler hanlığın Bolşeviklerce işgal edilmesine sebep olduğu gibi siyasî sonuçları da tam olarak onların tahmin ettiği gibi olmamıştır. 1920 yılında Sovyet ordusuna yenik düşerek hanlığı terk etmek zorunda kalan Âlim Han’ın ardından hanlık Sovyet kontrolüne geçmiştir. Hanlığın Sovyet hakimiyetine geçiş sürecinde kültürel ve sosyal değişimler etkili olmuştur.
Çalışmada bu değişimler yenilik taraftarı kadroların bu konudaki faaliyetleri üzerinden incelenmiştir. Sovyetler Birliği’ndeki idari yapılanma neticesinde 1923 yılında Buhara Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adını alan hanlık, 1924 yılında siyasî olarak tamamen ortadan kaldırılmıştır. Çalışma, Buhara Hanlığı’nın Astrahanîler ve Mangıtlar idaresinde olan döneminin siyasi yönünü incelerken sözü edilen dönemlerde ortaya çıkan dönem kaynaklarının ve bu dönem ile ilgili güncel kaynakların tanıtılmasını da amaçlamaktadır.
Kaynak: Dumlupınar, İnci Yelda "Astrahanîler Ve Mangıtlar Devri Buhara Hanlığı (1599-1920): Genel Hatlarıyla Kaynakları Ve Siyasi Tarihi". Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, C.5, S.9, (2023 ): (ss.199-220) İnternet yayın linki: https://doi.org/10.53718/gttad.1109741 (17 Ocak 2023, 17.07).
Not: Makalede kullanılan dipnot ve kaynakçalar makalenin orjinal metnindedir.
*Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Öz
Buhara Hanlığı 1500 yılında Cengiz Han’ın en büyük oğlu Cuci’nin oğullarından biri olan Şiban’ın soyundan gelen Muhammed Şeybanî tarafından Maveraünnehir’de kurulmuş, hanedan değişiklikleri ile birlikte 1920 yılına kadar varlığını sürdürmüştür. 1500 yılında Şeybaniler (Ebu’l-Hayrlılar) ile başlayan hâkimiyet, 1599’dan 1785’e kadar yine Cuci’nin oğullarından biri olan Tokay Timur’un soyundan gelen Astrahanîler (Canoğulları, Tokay Timurlular) tarafından devam ettirilmiştir. Astrahanîler döneminin ilk hükümdarının kim olduğu sorusuna aynı zamanda hanedanın başlangıç tarihine dair yaşanan ihtilaf söz konusudur.
Astrahanîler döneminde yaşanan taht mücadelesi sonucunda Babürlü hükümdarından istenen yardım, Harezm Hanlığı ile yapılan savaşlar ve iç çekişmeler Mangıt hanedanının engellenemeyen yükselişine ortam hazırlamıştır. Nadir Şah’ın otorite boşluğundan faydalanarak Türkistan’da İran hakimiyetini hissettirmesi de yine bu hanedan dönemine denk gelmektedir. Bu İranî işgal sadece Buhara’da değil Türkistan hanlıklarında da iç siyasî dengeleri tamamen değişmiştir. Nadir Şah’ın ölümünden sonra Buhara’da Astrahanîler hanedanı sona ermiş, yerini Mangıt hanedanı almıştır.
Mangıt hanedanı 1785’ten 1920 yılına kadar Buhara Hanlığı toprakları üzerinde hakimiyet sürmüştür. Mangıtlar devri genel olarak diğer Türkistan hanlıkları üzerinde otorite kurma, siyasî istikrarı sağlama ve Rusya ile denge politikası kurma çabasıyla geçmiştir. Ancak Rus Çarlığı’nın Türkistan hanlıklarını işgal etmeye başlamasıyla bu tehlike Buhara Hanlığı için de ciddiyet kazanmıştır.
Türkistan’ın İngiliz ve Rus rekabetinin etkisinde kaldığı bu yıllarda, Buhara Hanlığı Rusya’dan yana bir tavır sergilemiştir. Bu dönemde Kazan ve Kırım Tatarlarının başı çektiği cedit hareketi kendini Türkistan’da da hissettirmeye başlamış, hanlık sosyal ve kültürel olarak ikiye bölünmüştür. Cedit hareketine mensup yenilik taraftarı kimseler ile geleneksel yapının sürdürülmesini destekleyen kadimciler arasında yaşanan çekişmeler de hanlığın siyasî hayatında önemli rol oynamıştır. Rus demiryollarının Türkistan içlerine kadar uzanmaya başlamasıyla kaçınılmaz işgaller de birbirini izlemiş, Mangıtlar döneminde Buhara Hanlığı Rus işgaline uğramıştır.
Buhara Hanlığı, Rus Çarlığı’nın yıkılışı ile 1918-1920 yıllarında bağımsızlığına kavuşsa da bu durum çok uzun sürmemiştir. I. Dünya Savaşı yıllarında Bolşevik ve Menşevikler arasında yaşanan iç savaşın etkileri hanlığın mevcudiyeti üzerinde önemli bir paya sahip olmuştur. Bolşevik hareketin sunduğu fikirler Buhara’daki aydın kesimi de etkisi altına almış ancak Buharalı ceditçilerin güvenilir buldukları bu fikirler hanlığın Bolşeviklerce işgal edilmesine sebep olduğu gibi siyasî sonuçları da tam olarak onların tahmin ettiği gibi olmamıştır. 1920 yılında Sovyet ordusuna yenik düşerek hanlığı terk etmek zorunda kalan Âlim Han’ın ardından hanlık Sovyet kontrolüne geçmiştir. Hanlığın Sovyet hakimiyetine geçiş sürecinde kültürel ve sosyal değişimler etkili olmuştur.
Çalışmada bu değişimler yenilik taraftarı kadroların bu konudaki faaliyetleri üzerinden incelenmiştir. Sovyetler Birliği’ndeki idari yapılanma neticesinde 1923 yılında Buhara Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adını alan hanlık, 1924 yılında siyasî olarak tamamen ortadan kaldırılmıştır. Çalışma, Buhara Hanlığı’nın Astrahanîler ve Mangıtlar idaresinde olan döneminin siyasi yönünü incelerken sözü edilen dönemlerde ortaya çıkan dönem kaynaklarının ve bu dönem ile ilgili güncel kaynakların tanıtılmasını da amaçlamaktadır.
Kaynak: Dumlupınar, İnci Yelda "Astrahanîler Ve Mangıtlar Devri Buhara Hanlığı (1599-1920): Genel Hatlarıyla Kaynakları Ve Siyasi Tarihi". Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, C.5, S.9, (2023 ): (ss.199-220) İnternet yayın linki: https://doi.org/10.53718/gttad.1109741 (17 Ocak 2023, 17.07).
Not: Makalede kullanılan dipnot ve kaynakçalar makalenin orjinal metnindedir.
*Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
FACEBOOK YORUMLAR