25 Mart 1081, İzmir’in fetih tarihi midir?
İzmir, binlerce yıllık tarihi olan bir kent. Türkler, Malazgirt’in ardından 10 yıllık sürede doğudan girdikleri Anadolu’nun batı kıyılarına ulaştılar. Bizans hakimiyetindeki Anadolu’da siyasal ve askeri güçlerini arttırdıkları gibi demografik yapıyı da değiştirmeye başladılar.
İzmir’in Türk egemenliğine geçişi ise inişli çıkışlı oldu. Kenti ilk fetheden Çaka Bey’di. Çaka Bey’in kenti fethettiği tarih 1081. Ancak ay ve gün belli değil. Çaka Bey, Bizans ile mücadele etse de onu ortadan kaldıran Anadolu Selçuklu hükümdarı Kılıç Arslan… Bu dönemde Anadolu’da Türk beylikleri arasında da ciddi rekabet ve egemenlik mücadelesi mevcut. Hem Bizans’la ve hem de kendi aralarında mücadele ediyorlar. Bizans da, Bizans entrikalarıyla bunların kendi aralarındaki rekabeti kullanarak ömrünü uzatıyor. Son olarak bu dengeye Haçlılar giriyor. Birinci Haçlı Seferi’nin ardından Bizans, İzmir’i Türklerden geri alıyor.
1426 yılında tamamen Osmanlı egemenliği kurulana kadar kent birçok kez el değiştiriyor. Bizans’tan kenti geri alma konusunda ikinci adım Aydınoğulları beyliğinden geliyor. Beylik, 1308’de Birgi merkezli olarak kuruldu. Kısa bir süre sonra Aydınoğlu Mehmet Bey, Yukarı Kale’yi (Kadifekale) ele geçirdi. Ardından oğlu Umur Bey, Aşağı Kale’yi (Liman Kale) aldı. Ancak kısa bir süre sonra bir Haçlı Seferi ile Aşağı Kale, Latinlerin eline geçti. Kentin yukarısı Türklerin, aşağısı Latinlerin elindeydi. Gavur İzmir, Müslüman İzmir tanımlamasının da buradan doğduğunu söylemek gerekir.
Aşağı Kale, Latinlerin eline geçse de Aydınoğlu Umur Bey, burayı ele geçirme isteğinden vazgeçmedi. Hatta burayı kuşatırken şehit düştü.
Kentte ilk Osmanlı egemenliği Yıldırım Beyazıt’ın Aydınoğulları beyliğini ortadan kaldırmasıyla kuruldu. Ancak bu egemenlik, Yukarı Kale ile sınırlıydı. Aşağı Kale yine Hristiyanların elindeydi. Uzun bir aradan sonra Aşağı Kale de dahil kentin tamamını ele geçirmek, Yıldırım Beyazıt’ı da yenilgiye uğratan Timur’a kısmet oldu. Timur’un eski beylikleri canlandırmasının ardından oluşan kaotik ortamda Aydınoğulları kente tekrar egemen olmaya yöneldiler. Çelebi Mehmet kenti 1416’da bir kere daha ele geçirdi. Ancak yine Aydınoğulları’nın Osmanlı ile mücadeleye girmelerinin ardından kentte kesin bir şekilde Türk egemenliğini sağlayan II. Murat oldu (1426).
Sonuç olarak kent, 15 Mayıs 1919 tarihinde Yunan işgaline uğrayana kadar, Türk egemenliğinde kaldı. Kentin kurtuluşu 9 Eylül 1922… Üç buçuk yıllık bir ayrılıktan sonra kent, tekrar Türk egemenliğine geçti. İzmir, Türk Kurtuluş Savaşı’nın başladığı ve bittiği yer. Türk Kurtuluş Savaşı’nın kızıl elması… İzmirli açısından önemli olan kentin ne zaman fethedildiğinden ziyade ne zaman kurtarıldığıdır.
Bunları niye yazdım? Türk Tarih Kurumu, “1081 İzmir’in Türkler Tarafından Fethi ve Çaka Bey Sempozyumu” düzenliyor (25 Mart 2017). Sempozyumu düzenleyen kurumlar arasında İzmir Sağlık Müdürlüğü de var. Sitelerinde şöyle bir açıklama var:
“İzmir 1081 yılında Çaka(Çakan) Bey tarafından Bizans’tan alınmıştır. Tarih kaynaklarında İzmir’in Çaka Bey tarafından fethinin ay ve gününe dair bir kayıt bulunmamaktadır. Birinci Haçlı Seferi sırasında Türklerin elinden çıkan İzmir, 1316 yılında Aydınoğlu Mehmet Bey tarafından yeniden fethedilmiştir. İzmir’in tamamının fethi ise(Kadifekale’nin ötesi) 1328 yılında Umur Gazi tarafından olmuştur. 1345 yılında Papa’nın çağrısı ile Venedik ve Cenevizlilerin İzmir’e yaptığı bir Haçlı Seferi sonucunda İzmir Limanı ve çevresi yeniden Haçlı şövalyelerinin (Hospitalier şövalyeleri) eline geçmiştir. Umur Gazi deniz seferlerinden dönerek 25 Mart 1345 tarihinde (o zaman için yortu gününe tekabül ediyordu), iç kale İzmir’ini kuşatmış ancak alamamıştır.
Umur Gazi, 1348 yılının yine Mart ayının sonlarında İzmir’in iç kalesini kuşattığı sırada Haçlılar tarafından kalede atılan bir okla şehit olmuştur. Bir İslam Gazisi ve Şehidi olarak Umur Gazi’nin anılması ve İzmir’in Fethi’nin 2017 yılından itibaren resmi kutlamalarla başlatılması İZMİR’İN FETİH KUTLAMALARI, ŞEHİT VE GAZİLERİ anma anlamında yapılacak merasim ve programların 25 Mart’a denk gelen hafta boyunca düzenlenmesi anlamlı olacaktır. 25 Mart 2017 günü İzmir’in kuşatılması ve fethinde en çok dikkat çeken tarihlerden biridir. Fethin olduğu yıl kesin olmamakla birlikte farklı günler söz konusu olduğundan 25 Mart tarihinin(gününün) Umur Gazi’nin şehit olduğu güne uygun düştüğü görülmektedir.
Sonuç olarak, İzmir’in Fethi’nin 1081 yılı esas alınarak kutlanması; yeni bilgi ve belgeler ortaya çıkıncaya kadar 25 Mart gününün anma günü olması yerinde bir tarih olarak belirlenmiştir”.
Tüm bunların ışığında şunları söylemek mümkündür:
- İzmir, Türkler tarafından bir değil birçok kez fethedilmiştir.
- Bu fetihlerin bir bölümü kentin tamamına ve bir kısmı da kentin bir bölümüne yöneliktir.
- Kentte kesin hakimiyeti II. Murat (1426) sağlamıştır. Yüzyıllar sonra Yunan işgaline uğrayan kenti (1919-1922) kurtaran da Mustafa Kemal olmuştur.
- Çaka Bey’in kenti muhtemelen 1081’te fethettiği doğrudur. Ancak 25 Mart 1081 tarihi doğru değildir. Siteden de anlaşılacağı üzere 25 Mart, Aydınoğlu Umur Bey’in kenti kuşattığı ama alamadığı tarihtir. Ayrıca Yortu günü de olduğu belirtiliyor.
- 1081 ile 25 Mart 1345 tarihinin birleşiminden doğan bir tarihtir, 25 Mart 1081… Yapaydır, gerçek değildir. Umur Bey’in şehit olduğu gün ise belli değildir.
Malum olduğu üzere İstanbul’un fethi, 29 Mayıs 1453’tür. Yıllardır kutlanır. Ancak es geçilen, unutturulan bir şey vardır. O da İstanbul’un düşman işgalinden kurtuluşudur. 5 yıllık işgalin (1918-1923) ardından kenti kurtaran beğenilmeyen Lozan ve Mustafa Kemal’dir. Eskiden 6 Ekim 1923 tarihi, yani İstanbul’un kurtuluşu kutlanırdı. 29 Mayıs kutlamalarının arasında unutturulup gitti. Oysa Mustafa Kemal ve Lozan olmasaydı, ortada İstanbul da olmayacaktı. Dolayısıyla bir fetih kutlaması da olmayacaktı.
İzmir’in fethi ve Çaka Bey sempozyumu için, 25 Mart diye yapay bir tarih aranılacağına 9 Eylül tarihi benimsense ve kutlansa daha anlamlı olmaz mıydı?
Prof. Dr. Hakkı UYAR
Kaynaklar:
Yusuf Ayönü, "İzmir'de Türk Hakimiyetinin Başlaması",Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt: IX, Sayı: 1, İzmir 2009.
Müctebaİlgürel, “Çaka Bey”, Diyanet İslam Ansiklopedisi 8. Cilt, s. 187.
Neslihan Ünal, Sorularla İzmir Tarihi,İzmir Büyükşehir Belediyesi Yay.,İzmir, 2015.
http://cakabey.ttk.gov.tr/ (son erişim tarihi: 13 Şubat 2017).
http://www.ism.gov.tr/haberdetay.aspx?hyn=4384 (son erişim tarihi: 13 Şubat 2017).