KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİ
Önder Gürcan
Bilindiği gibi; Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kuruluşundan önce, 1923’te, çiftçi, tüccar, sanayici ve işçi temsilerinden oluşan birçok delegeyle toplanan İzmir İktisat Kongresi’nde alınan kararlarla; Türk ekonomisinin itici gücünün özel teşebbüs olması, devletin özel girişimciliği desteklemesi, özel sektöre teşvikler ve kolaylıklar getirilmesi temel amaç olarak benimsenmiştir.
Ancak Birinci Dünya Savaşı (1914- 1918) ile birlikte 1929’daki Dünya Ekonomik Buhranı’ nın olumsuz etkileri nedeniyle yeni bir ekonomik model uygulamaya konulmuştur.
Karma ekonomi olarak tanımlanan bu modelde sanayileşmenin; devletin kuracağı Kamu İktisadi Teşebbüsleri - kısaltılmış adıyla KİT’ler - vasıtasıyla başlatılması ve gerçekleştirilmesi öngörülmüştür.
*
Osmanlı döneminde: KİT sayılabilecek Beykoz Teçhizat-Askeriye Fabrikası, Feshane Fabrikası, Hereke Kumaş Fabrikası, Bakırköy Pamuklu Bez Fabrikası, Yıldız Çini Eşya Fabrikası ve Ziraat Bankası gibi kamu işletme ve kuruluşları vardı.
*
1938 yılında yürürlüğe giren “Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Teşkilatlarıyla İdare ve Murakabeleri Hakkında 3460 Sayılı Kanun” ile KİT’ler yönetim ve denetim yönünden ortak bir statüye kavuşturulmuştur.
Daha sonra KİT mevzuatı; yönetim, çalışma esasları ve denetim şekli açılarından, 1940, 1960, 1964, 1983 ve 1994 yıllarında yapılan yasal düzenlemeler ( sırasıyla 23, 440 ve 468 sayılı kanunlar ile 60 sayılı KHK ve 2929 sayılı kanun hükümleri) çerçevesinde yeniden belirlenmiştir.
Buna göre KİT’lerin kuruluş amaçları:
-Ekonomik kalkınmayı sağlamak,
-Ekonomiye yön vermek,
-Üretimi ve istihdamı artırmak,
-Dünya ekonomisindeki gelişmeleri izlemek,
-Bilim ve teknoloji transferi yapmak,
-Özel sektöre öncülük etmek,
-Milli geliri yükseltmek ve gelir dağılımını iyileştirmek,
-Bütçeye yük olmamak,
-Sermaye birikmine katkı yapmak,
Olarak özetlenebilir.
Bu amaçlar, beş yıllık kalkınma planları doğrultusunda hayata geçirilmiştir.
*
Bazı KİT’ler, fabrikaları ile birlikte içinde lojman, okul, lokal, sinema ve bahçe bulunan küçük bir modern şehre dönüştürülmüştür.
*
Durum böyle iken, Beşinci, Yedinci ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planlarında; devlet işletmeciliğinde yapısal değişim projelerine yer verilmiş; devletin ekonomideki payının azaltılması ilke olarak kabul edilmiş; rekabete dayalı bir üretim ekonomisi modeli oluşturulması amaçlanmış ve bazı sektörlerdeki işletmelerin özelleştirilmesi hedef alınmıştır.
KİT’lerin, bağlı ortaklıklarının, varlıklarının ve iştiraklerinin özelleştirme uygulamalarına ilişkin usul ve esaslar, 1994 yılında çıkarılan 4046 sayılı “Özelleştirme Uygulamaları Hakkında Kanun”, 3096 sayılı kanun ve diğer mevzuat uyarınca düzenlenmiştir.
Bu düzenlemede; “yap-işlet-devret”, “yap-işlet”, “işletme hakkı devri” ve “satış” gibi özelleştirme yöntemleri öngörülmüştür.
4046 sayılı Kanun gereğince bazı KİT’ler ile bağlı ortaklıkları ve iştirakleri özelleştirilme kapsam ve programına alınmıştır.
Halen KİT statüsünde; Türkiye Petrolleri A.O. (TPAO) , Boru Hatları ve Petrol Taşımacılığı A.Ş. (BOTAŞ), Türkiye Elektrik Üretim A.Ş., Türkiye Elektrik İletim A.Ş., Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş. (TEDAŞ), T.C. Devlet Demir Yolları
İşletmesi (TCDD), Et ve Süt Kurumu (ESK), Çay İşletmeleri Kurumu (ÇAYKUR), Toplu Konut İdaresi Başkanlığı (TOKİ), Türkiye Denizcilik İşletmeleri A.Ş. (TDİ), T.C. Ziraat Bankası A.Ş., Türkiye Halk Bankası, Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu (TKİ), T.C. Posta ve Telgraf Teşkilatı (PTT), Türkiye Radyo Televizyon Kurumu (TRT) gibi kuruluşlar bulunmaktadır.
*
KİT’lerin denetimi; - geçmiş yıllarda - 3460, 440 ve 3346 sayılı kanunlar ile 72 ve 233 sayılı KHK’larda yer alan usul ve esaslar doğrultusunda Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Kamu İktisadi Teşebbüsleri komisyonu tarafından, Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu’nca (YDK) hazırlanan denetim raporlarına dayanılarak yapılmıştır.
YDK denetimine ilişkin denetleme raporları; “uygunluk denetimi”, “idari denetim“, “mali yönetim”, “hukuki denetim”, “teknik yönetim”, “ekonomik denetim”, “performans denetimi” gibi denetim çeşitleri içeriğinde ve bağlamında hazırlanmıştır.
YDK bünyesinde görevli denetim personelinin imalat, madencilik, enerji, tarım, haberleşme ve hizmetler sektörlerindeki bilgi ve tecrübe birikimi; Türk ekonomisine etkinlik, verimlilik ve karlılık açılarından katkılar vermiştir.
*
KİT denetimi; 2010 yılında yürürlüğe giren 6085 sayılı kanunla yeniden belirlenmiştir.
Bu düzenlemeyle YDK’ nın tüzel kişiliği sona erdirilmiş; YDK denetim görevlileri aynı işlevleriyle Sayıştay bünyesine alınmış; KİT’lerin TBMM adına yapılan denetimi Sayıştay’ a devredilmiştir.
Sayıştay Denetimi, 2010’dan bu yana KİT Denetim Sistemi’nin alt yapısını oluşturmaktadır.
*
Ülke ekonomisi, 80 yıllık bir süreçte, KİT’lerin öncülüğünde gelişme göstermiştir.
Günümüzde dünya ekonomisi, küresel bir rekabet ortamına girmiş; kamu kesimi olsun özel kesim olsun, bütün kuruluşların yönetim, işletmecilik ve denetim standartları da küresel boyutlara taşınmıştır.