Türk Masallarında Bir Demon: Şahmaran – Seçkin Sarpkaya
13 Ekim 2019 - 21:46 - Güncelleme: 13 Ekim 2019 - 21:53
Türk Masallarında Bir Demon: Şahmaran – Seçkin Sarpkaya
Mitolojik sistemlerde yarı insan-yarı yılan şeklinde tasavvurlar sıklıkla görülmektedir. Dünya mitolojilerinde çeşitli uzuvları yılana benzeyen veya vücudunun bir bölümü yılan özellikleri taşıyan mitik varlıklarla ilgili tasavvurlar yer almaktadır. Yılan simgeciliği, mitik düşüncede geniş bir şekilde yer almıştır. Türk mitolojisinde de simgesel anlamda ve tasavvur özellikleri bakımından yılan özellikleri taşıyan en ünlü mitolojik varlıklardan biri de Şahmaran’dır. Şahmaran efsanelerde iyi ve olumlu özelliklerle anılsa da fiziki özellikleri ve en azından ilk etapta algılanışı itibariyle demon olarak kabul edilebilir. Şahmaran’la ilgili bilgi vermeden önce dünya mitolojilerinde yer alan yılan özelliklerine sahip mitolojik varlıklara değinmek faydalı olacaktır.
Guiley’in verdiği bilgiye göre yılan (serpent) mitolojik sistemlerde bilgelik ve doğurganlığın en eski sembollerinden biridir. Hristiyanlık, yılanı Şeytan’ın ve demonların simgelerinden birine dönüştürmüştür. Bunun sonucu yılan mitolojik sistemlerde Şeytan’ın ve cinlerin şekline en çok büründükleri hayvanlardan biridir. Bunun yanında hemen hemen bilinen tüm kültürlerde eskiden dünyayı yönetmiş Yılan İnsanlarla ilgili efsaneler bulunmaktadır. Efsanelere göre Yılan Krallar göklerden gelerek dünyada Güneşin Oğlu veya Cennetin Dünya Üzerindeki Oğulları gibi sıfatlarla dünyayı düzene sokmuşlardır. Örnek olarak Azteklerin ünlü mitolojik karakterlerinden Quetzacoatl “Tüylü Yılan” olarak bilinir ve gökten gümüş bir yumurtanın içinde gelmiştir. Bu varlık dünyayı tanzim etmek üzere bir eğitmen olarak vaat edilmiştir. Eski Meksikalılarda Tanrıların Görkemli Annesi olarak bilinen Ciuacoatl bir yılan kadındır. Birçok Afrika kabilesinde Gökkuşağı Yılanı olarak bilinen Aido Hwendo adlı bir varlıkla ilgili tasavvurlar bulunur. Bu varlık dünyayı desteklemektedir. Daha birçok mitolojik sistemde yılan-insan karışımı varlıklarla veya doğrudan yılanla ilgili tasavvurlar bulunmaktadır. Yılan mitik tasavvurlarda zamanın, başlangıçla sonun ve sonsuzluğun sembolü olarak da görülmektedir. Bir örnek olarak Gnostiklerin kendi kuyruğunu ısıran yılan sembolü Ouroboros, zaman döngüsünü sembolize eden bu tip bir simgedir. Yılan veya yılan insan simgeciliği, buna bağlı olarak çeşitli tasavvurlar semavi dinlerin etkisiyle olumludan olumsuza, iyiden kötüye doğru bir seyir göstermiştir.
Doğrudan yılanla ilgili olarak mitik tasavvurların açıklanması müstakil bir çalışmanın konusu olmalıdır. Burada konumuzla ilgili nokta fiziki tasavvurlarında yılan özellikleri bulunan mitik varlıklardır. Dünya mitlerinde yer alan yılan-insan tasavvurları oldukça fazladır. Türk kültüründe özellikle Türkiye sahasında bu tasavvurların en bilineni Şahmaran’dır. Bu nedenle Şahmaran’la ilgili bilgiye yer vermek gerekmektedir.
Hançerlioğlu, Şahmaran’ı “Anadolu’da varlığına inanılan doğaüstü bir yılan” şeklinde tanımlamaktadır. Korkmaz ise Şahmeran’ın Farsça şah-ı maran yani yılanların şahı anlamına geldiğini belirtip bu demonun insan başlı, yılan gövdeli biçimde tasavvur edilen ve yılanların hükümdarı şeklinde düşünülen mitik bir canavar veya bir tür ejderha olduğunu ifade eder. Zühre İndirkaş, “Türk Mitosları ve Anadolu Efsanelerinin İzsürümü” adlı eserinde Şahmaran için “Özellikle Anadolu’nun doğu ve güneydoğusunda yaşatılmış olan ve izleri günümüze dek süregelen bir efsane de insan başlı, yılan gövdeli doğaüstü bir varlık olan Şahmaran’a aittir.” ifadesine yer verir ve Şahmaran’ın insan-yılan karışımı bir tasavvur olduğunu ve Anadolu’da yaygın olarak anlatmalarda yer aldığını belirtir.
Şahmaran, Fars mitolojisinden etkilerle birlikte Türkiye sahası mitik tasavvurlarında yer alan olağanüstü bir yılan motifidir. Mitik anlamda birçok unsurun sembolü olan yılan Türk mitik tasavvurlarında da farklı farklı tasavvurlara sahip olduğu gibi Şahmaran ile de sembolleştirilmiştir. Şahmaran yılanların kralıdır, insan-yılan karışımı bir görüntüye sahiptir ve bu haliyle bir tür canavar olarak kabul edilir.
Masallarda genellikle yılan şeklinde tasvir edilen veya yılanla ilgili düşünülen bu demonun adı Şahmaran’dır. Bu adlandırmanın Şahmeran şekli de masallarda sıklıkla geçer. Bu adlandırmaların yanında anlatıcının ifadesine veya ağız özelliklerine bağlı olarak Şahmiren ve Şahmaral ifadeleri de masal metinlerinde bulunur.
Masallarda bu ifadelerin dışında bu demonun cinsiyetine veya yılanla ilgisine gönderme yapan adlandırmalar da bulunur. Bu ifadeler Şahmeran kızı, Şahmaran yılanları, yılanların padişahı Şahmıran, yılanlar sultanı şeklindedir.
Şahmaran, masallarda genellikle bir yılan şeklinde tasvir edilir. Bu masallarında bazılarında Şahmaran insan gibi konuşur ve insanlarla iletişim kurabilir. Şahmaran’ın doğrudan yılan olduğu bir masalda de Şahmaran, ejderhaların omuzlarında kahramanın karşısına gelir. Bir masalda ise Şahmaran, kara yılan olarak tasvir edilir.
Şahmaran insan ve yılan karışımı bir şekilde de tasvir edilir. Bir masalda Şahmaran başı ve gövdesi insan, kolları ve bacakları yılan şeklinde konuşan bir varlık olarak tasvir edilir. Bir başka masalda ise üst yanları insan, alt tarafları yılan şeklinde tasviri özellikleri belirtilmektedir.
Şahmaran, incelenen tüm masallarda kahramanın karşısına yeraltıyla ilgili mekânlarda çıkar. Masal metinlerinden anlaşılacağı üzere Şahmaran yeraltında yaşamaktadır ve Şahmaran’ın genellikle bir kuyudan inilerek ulaşılan bir diyarı ve sarayı vardır.
Şahmaran bir kuyudan inilerek ulaşılan bir diyarda, yeraltında yaşar. Şahmaran’ın yeraltında bir sarayı vardır ve yılanlarıyla birlikte Şahmaran orada yaşar. Şahmaran, bir dağdaki kuyudan inilerek ulaşılan ve büyük bir ormana sahip bir yeraltı diyarı olan yılanlar diyarında yaşar. Bir masalda Şahmaran’ın yeraltındaki sarayına bir mağarada bulunan mermerin altındaki bal tüketildikten sonra açılan boşluktan inilir ve Şahmaran yeraltında, sarayına yaşamaktadır. Bir diğer masalda ise bir kayanın altında bal vardır ve balın altında da Şahmaran’ın yaşadığı yeraltı sarayı bulunur.
Şahmaran bazı masallarda kendisini veya tebaasında yılanlardan birini bir tehlikeden kurtaran birine yardım eder ve hediye verir. Bir Şahmeran kızı kendisini kurtaran adama iyilik etmek amacıyla onu babasının yeraltındaki sarayına götürür. Adama babasından büyülü sandığını hediye istemesini söyler ve Şahmeran kızının babası olan Şahmaran, adama büyülü sandığı hediye eder. Benzer bir masalda yılan, kendisini kurtaran adama iyilik edip onu yeraltına Şahmaran’ın yanına götürür. Şahmaran, adama yalandığı zaman ortaya hizmetçi bir Arap çıkaran büyülü bir yüzük hediye eder. Bir masalda da Şahmaran bir kuyuda yaşar ve arkadaşları tarafından kandırıldığı için kuyuda hapsolan adama sırlarını öğretir. Şahmaran’ın etinin bazı bölümleri şifalıdır, bazı bölümleri ise zehirlidir. Şahmaran yanındaki adama bunların sırlarını öğretir.
Şahmaran bazı masallarda karşısına çıktığı kişileri öldürmekle tehdit eder, öldürmek ister veya onları korkutur fakat daha sonra bu şahıslarla arkadaş olur veya bu şahısları affeder. Bir masalda avcının biri yanlışlıkla yılan vurur. Şahmaran şekil değiştirme kabiliyetine sahip iki yılanını bu avcıyı öldürmek üzere görevlendirir. Yılanlar bir adamı bir yılanı öldürdüğü için öldürmeye karar verirler. Fakat adamın yılanı yanlışlıkla öldürdüğü ortaya çıkınca yılanlar padişahı Şahmaran, adamı affeder. Bu adamın ağzına tükürür ve adam bu sayede tüm dinlerden anlama özelliği kazanır. Şahmaran bir masalda bir adamı ilk olarak öldürmekle tehdit eder fakat daha sonra affeder. Yeraltındaki bir diyarda karşısına Şahmaran çıkan bir adam Şahmaran’dan korkar. Fakat Şahmaran bu adamla arkadaşlık eder. Yeraltındaki büyük bir ormanda boynuzlu yılanlarla birlikte yaşarlar.
Şahmaran’ın genellikle yılan ve ejderhayla bağlantısından dolayı olumsuz ve korkulan bir varlık olarak anılmasının yanında bazı masallarda doğrudan iyi ve yardımsever olduğu da görülür. Şahmaran bir kuyudan arkadaşlarının aldatması sonucu yanına inen bir adamla arkadaşlık eder. Şahmaran benzer bir masalda yanına inen adamla birlikte yaşar ve adam yanından ayrılmak zorunda kaldığında onun sırtına büyülü el izini bırakır. Bir masalda Şahmaran’ın yardımcılarından biri olan bir yılan bir adama yardım eder. Buna benzer bir masalda da yılanlar padişahı olan Şahmaran, diyarına inen adamın karşısına ejderhaların omuzlarında gelir ve adama iyilik eder, onun geri dönmesini sağlar.
Şahmaran’ın insanlara düşman olduğu bir masalda da Şahmaran öncelikle bir veziri cezalandırmak ister fakat vezir iyi bir adam olduğu için ona zarar vermez.
Şahmaran, Türk mitik tasavvurlarında ve Türkiye sahası masallarında adı geçen demonlardan biridir. Şahmaran adlandırması onun mitik tasavvurlar ve metinlerdeki işleviyle alakalı bir adlandırmadır. Yukarıda kısaca değindiğimiz gibi Şahmaran adlandırması mitik yılanları ve bu yılanların şahını, kralını ifade eder.
Şahmaran’ın tasvirindeki genel özellik onun yılan olmasıdır. Yılanlarla ilgili mitik tasavvurlar anlatıcılar tarafından ortak kültürden faydalanılıp metinlerde biriktirilerek genel tasavvurlar oluşturmuştur. Şahmaran da masallar için mitik bir yılan tasavvurudur. Mitik anlamda birçok unsurun sembolü olan yılan, masallarda Şahmaran formunda kendine yer edinmiştir. Şahmaran’ın bir diğer tasviri özelliği de yarı insan/yarı yılan, motif indeksindeki ifadeyle söyleyecek olursak bir tür melez olmasıdır. Yarı insan/yarı yılan tasviri insan için korkutucu bir tasvirdir. Bilinen ve görülen dünyadaki hiçbir normal görüntüye uymadığı için anlaşılamayan ve net olarak algılanamayan bir görsel unsur yaratır. Bu noktada düzenli görüntü anlayışında bir düzensizliğe yol açtığı için korkutucu bir varlıktır. Bir demon olarak Şahmaran hem insan hem de yılan görüntüsüne sahip olarak birden fazla varlığa ait kapasiteye sahip olabilmesi potansiyeliyle olağanüstülüğünü sergiler. Çirkin bir estetiğe sahip olmasıyla insana rahatsızlık veren fakat ilgi çekici bir tasavvuru vardır.
Şahmaran’ın mekanı doğrudan doğruya yeraltıyla ilgilidir. Bunu Şahmaran’ın yılan olmasıyla ilgili kabul edilebilir. Bir yılan tasviri olarak Şahmaran doğal mekanı olan yeraltında bulunmalıdır. Bunun yanında Şahmaran’ın bir demon olarak mekanının yeraltı olması da mitik tasavvurlara uygundur. Yeraltının yani gök/yeraltı paralelliğindeki ters kutbun, bilinen dünya karşısında bilinmeyen ve her türlü tehlikenin gelebileceği mekanın Şahmaran’ın mekanı olması onu potansiyel bir tehlike unsuru haline getirir. Mitik tasavvurlarda yeraltı ölümle, ölülerle ve olumsuz özellikler sergileyen mitik varlıklarla ilgilidir, bu varlıkların yani birçok demonun mekanıdır ve Şahmaran da bu mekana ait bir varlık olarak tehlikelidir, kontrol edilmesi mümkün değildir ve bu sebeple korkulan bir demondur. Anlatıcı burada mitik anlamda ölüler dünyasından, karanlık dünyadan; sembolik anlamda ise bilmediği dış dünyadan gelebilecek bir tehlikeyi, yine tehlikeli bir varlık olan yılanla tasvir ederek Şahmaran’ın şahsında aktarmaktadır. Şahmaran’ın yeraltında kendine ait bir diyarı, bir krallığı olması ise bir motif olarak mitik tasavvurlardaki estetik bir durumdur ve anlatıcı Şahmaran’ın potansiyel gücünü artırmada bu unsurdan faydalanır.
Şahmaran’ın eylemleri aslında genel olarak iyi veya olumlu denilebilecek niteliktedir. Burada demonların eskiden iyi veya kötü olabilip daha sonra sadece kötü özelliklerle anılma özelliğinin kalıntılarını görmek mümkündür. Masallarda masal kahramanı Şahmaran’la ilk karşılaştığında korkar ve bir zarar beklentisi içine girer. Çünkü Şahmaran var olduğu şekilde, tasviriyle ve mekanıyla potansiyel bir tehlikenin ve korkunun görsel ifadesidir. Anlatıcı da ilk etapta bu olağanüstü varlığın tehlike ihtimali üzerinde durup bunu masal kahramanı üzerinden ifade eder. Fakat metinlerde Şahmaran masal kahramanına yardım edebilir. Burada aslında Şahmaran’ın şahsında verilen mesaj masal kahramanının iyi ve olumlu eylemlerde bulunarak bir tehlikeyi savuşturabileceği hatta kendi lehine çevirebileceğidir. Masaldaki kahraman iyi davranışlarda bulunduğunda Şahmaran tarafından affedilir, çoğu zaman da Şahmaran’dan iyilik görür. Buradaki mesaj mitik bir varlık aracılığı ile potansiyel bir tehlikenin iyi bir insan olmakla savuşturulabileceğini ve kötünün iyiyle düzeltilebileceğini belirtmektedir. İyi ve kötü bir karşıtlık halinde mevcuttur. Biri olmadan diğeri de tam olarak açıklanamaz. Bu sebeple anlatıcı masal kahramanının iyi ve olumlu davranışını bu davranışın karşısına kötünün sembolü olan Şahmaran’ı koyarak açıklar.
Şahmaran’ın gizli bilgilere ve büyüye sahip olması da onun olağanüstü nitelikleridir. Şahmaran, demonlara ait genel bir özellik olarak bilinmeyenin bilgisine sahiptir. Büyüsel nitelikler gösterir ve bu haliyle düzenin dışında ve üstünde bir niteliğe ve kapasiteye sahiptir. Bu özellik Şahmaran’a kontrol edilemez bir nitelik verir ve bu da insanın üzerinde hakimiyet kuramayacağı bir güç olarak insanda kaygı ve korku yaratır.
Seçkin Sarpkaya
*Bu yazı “Türklerin Şeytani Masalları” kitabından alıntıdır.
09:49
FACEBOOK YORUMLAR