EDEBİYATIMIZDA ATATÜRK ŞİİRLERİ / Osman KABADAYI

EDEBİYATIMIZDA ATATÜRK ŞİİRLERİ

Osman KABADAYI*

Özet: Türk şiirinde Mustafa Kemal Atatürk kadar hakkında bu kadar çok şiir yazılmış başka bir devlet adamı yoktur denilebilir. Atatürk için yazılan şiirler çeşitli dergi ve gazetelerde yayımlandığı gibi kitaplarda da toplanmış; hatta Atatürk şiirleri için antolojiler de oluşturulmuştur. Onun için yazılmış şiirlerin sayısı yüzleri geçmiştir. Toplu halde bakıldığında ise Atatürk şiirleri, Atatürk Hayattayken Yazılan Şiirler; Atatürk’ün Vefatı Üzerine Yazılan Şiirler; Atatürk’ün Vefatından Sonra Yazılan Şiirler olmak üzere üç dönemde tasnif edilebilir.

Anahtar Sözcükler: Mustafa Kemal Atatürk, Türk edebiyatı, edebî tür, şiir, Atatürk şiiri.

Türk şiirinde Mustafa Kemal Atatürk kadar hakkında çeşitli temalarda ve çok sayıda şiir yazılmış başka bir devlet adamı yoktur denilebilir. Atatürk için yazılan şiirler çeşitli dergi ve gazetelerde yayımlandığı gibi kitaplarda da toplanmış; hatta Atatürk şiirleri için antolojiler de oluşturulmuştur. Onun için yazılmış şiirlerin sayısı yüzleri geçmiştir. Sadece Türkiye’de değil, Balkan coğrafyasında Arnavutluk’ta, Bulgaristan’da, Romanya’da, Yugoslavya’da, Yunanistan’da da Atatürk ile ilgili şiirler kaleme alınmıştır.[1]

Edebiyatımızda Atatürk için yazıldığı tespit edilebilen ilk şiir dizesi Mehmet Emin Yurdakul’un “Ordunun Destanı” başlığını taşıyan sekiz kıtalık manzumesinin ilk dörtlüğünde yer alan tek satırlık bölümdür. 23 Eylül 1915 tarihini taşıyan bu manzumede şair Çanakkale Zaferi’nden bahsederken Anafartalar Kumandanının ismi bir nidayla şu şekilde geçmektedir:

Ey bu güne şahit olan Sarphisarlar!

Ey kahraman Mehmet Çavuş siperleri!

Ey Mustafa Kemallerin aziz eri!

Ey toprağı kanlı dağlar, yanık yarlar! (M.Emin Yurdakul / 15 Eylül 1331)

Yapılan bir araştırmaya göre Anadolu basınında Mustafa Kemal konulu şiir tespit edilememiş ve 1919-1920 tarihleri arasında da bağımsızlık için Anadolu’yu örgütleyen Mustafa Kemal Paşa ile ilgili şiir yazılmamıştır (Timuroğlu 1994: 2). Kurtuluş Savaşı yıllarında da Samih Rıfat’ın yazılış tarihi ve yayım yeri tespit edilememiş “Akdeniz Kıyılarında” ve “Yürüyüş” başlılığını taşıyan iki şiiri dışında Mustafa Kemal adına rastlanmamaktadır. Faruk Nafiz Çamlıbel’in üç kıtalık, 1921’de Bulgaristan’da kaleme aldığı ve kendi el yazısı ile yayımladığı “En Büyük” başlıklı şiiri Atatürk için yazılmış ilk şiirlerdendir (İncebayraktar 2004: 644). 1921’den sonra gazete ve dergilerde çeşitli şairlerin Mustafa Kemal için yazdıkları şiirler görülür, 1922’den sonra yazılan şiirlerde ise Mustafa Kemal Paşa’ya övgüler başlar.

Atatürk şiirlerini Vecihi Timuroğlu, hazırlamış olduğu Atatürk Şiirleri başlıklı çalışmasında Sağlığında; Ölümünde; Atatürk’e Sevgi ve Saygı; Siyasal İktidarlara Karşı Atatürk Şiirleri ve Atatürkçülüğün Yorumunu Yapan Şiirler; Atatürk Eylemi olmak üzere beş bölüm halinde incelemiştir (Timuroğlu 1994: VII-XII). Aydın Oy tarafından hazırlanan Şiir Dünyamızda Atatürk başlıklı kitapta da Atatürk şiirlerinin belli bölümleri çeşitli konulara ve başlıklara göre tasnif edilerek incelenmiştir (Oy 1989). Mehmet Kaplan ile Necat Birinci’nin hazırladıkları Atatürk Şiirleri adlı çalışma, yazar adına göre alfabetik bir biçimde Atatürk şiirlerini bir araya getiren bir antoloji niteliğindedir (Kaplan, Birinci 2008).

Toplu halde bakıldığında ise Atatürk şiirleri, Atatürk Hayattayken Yazılan Şiirler; Atatürk’ün Vefatı Üzerine Yazılan Şiirler; Atatürk’ün Vefatından Sonra Yazılan Şiirler olmak üzere üç dönemde tasnif edilebilir (İncebayraktar 2004: 644-646).

1. Atatürk Hayattayken Yazılan Şiirler

Bu dönemde Atatürk ile ilgili şiirler daha ziyade övgü içeriklidir. Bu şiirlerde Klasik Türk Edebiyatındaki kaside havası sezilmektedir. Atatürk’ün inkılâplarını arka arkaya yaptığı günlerde bile Cumhuriyet şairleri, Atatürk’ün eylemlerinin özüyle değil de Atatürk’ü övmek ve yüceltmek ile ilgilenmişlerdir. Şairler Atatürk’ü övmek için resul, nebi, hazret, Kâbe gibi sözcüklere de başvurmuşlardır. Mehmet Emin Yurdakul’un Mustafa Kemal Zafer başlıklı şiirinde geçen “Beklenen bir Resûl ruhuyla geldin” dizesi ve Yusuf Ziya Ortaç’ın Cumhuriyet’in ilanından sonra Atatürk’ün İstanbul’a ilk gidişi dolayısıyla yazdığı ve 30 Haziran 1927’de Atatürk’ün huzurunda okuduğu Gazi’ye Tarih başlıklı şiirinde geçen “Ayrılıp Çankaya’dan Hazret-i Gazi geliyor” mısraı bunun en çarpıcı örnekleri arasındadır.

Bu dönemde yazılmış dikkati çeken şiirler ve şiirlerin yayımlanış tarihleri: Çankaya, Faruk Nafiz Çamlıbel (İleri Gazetesi, 1922), Mustafa Kemal Zafer, Mehmet Emin Yurdakul (Hakimiyet-i Milliye, 5 Mart 1923), Türk’e İkinci Öğüt’ten, Neyzen Tevfik (1925), Gazi’ye, Ahmet Burhanettin (Dumlupınar, İstanbul, 23 Mart 1923), Gazi’nin Heykeli Karşısında, Florinalı Nâzım (Dumlupınar, İstanbul, 31 Ağustos 1925), Dâhî-i Teceddüd’e, Abdülhak Hâmit Tarhan (Dumlupınar, İstanbul, 6 Ekim 1925), Büyük Misafir, Faruk Nafiz Çamlıbel (Güneş, 30 Haziran 1927), Gazimize, Yusuf Ziya Ortaç (1928), Gazi’ye Tarih, Yusuf Ziya Ortaç (30 Haziran 1927), Bahtiyarlık, Hamdi Gökalp Akalın (Varlık, 29 Ekim 1933), Destan, Âşık Hasan (1933), O Geliyor, Celal Sahir (Ülkü, Mayıs 1933), Asırlarca, Behçet Kemal Çağlar (Ülkü, Mayıs 1933), Derebeyleri, Hikmet Turhan Dağlıoğlu (Ülkü, Mayıs 1933), Mustafa Kemal (XI), İlhami Bekir (29 Ekim 1933), Gazi, Halide Nusret Zorlutuna, İnkılâp Türkümüz, Vasfi Mahir Kocatürk (Varlık, 29 Ekim 1933), Mustafa Kemal’in Türküsü, Yaşar Nabi, Al Türkü, Fazıl Hüsnü Dağlarca, Çankaya, Kemalettin Kamu, Ülkü Tanrımıza, Ömer Bedrettin Uşaklı (1935), Halkevleri, Kâmuran Bozkır (Ülkü, Mart 1936), Atatürk Akdeniz Kıyısında, Baki Süha Ediboğlu (1936), Bir Türk Senfonisi, Resimle Bestelenmiş Bir Yurt Türküsü, Behçet Kemal Çağlar - Muhtar Fehmi (Yücel, Kasım 1937), Atatürk, Hasan Âli Yücel (1937), İnönü, Hasan Âli Yücel (Ülkü, Haziran 1937), O İhtilâl Bayrağı, Behçet Kemal Çağlar (Ülkü, Şubat 1938), On Beşinci Durakta, Behçet Kemal Çağlar (Ülkü, 1 Kasım 1938) (Timuroğlu 1994: 37-79).

2. Atatürk’ün Vefatı Üzerine Yazılan Şiirler

Atatürk’ün vefatı üzerine yazılan şiirlerde derin bir üzüntü hali görülmektedir. Bu konuda yazılan şiirlerde Klasik Türk Edebiyatındaki mersiye havası sezilmektedir. Aynı zamanda bu dönemde, Atatürk’e övgü şiirleri de yazılmıştır.

Atatürk’ün 10 Kasım 1938 Perşembe günü hayata gözlerini yummasının hemen ardından yazılmış ilk şiir, İbrahim Alaettin Gövsa’nın 11 Kasım 1938 Cuma günü Ulus gazetesinde yayımlanan Tavaf başlıklı şiiridir. Bu şiiri 12 Kasım 1938 Cumartesi günü yine Ulus gazetesinde yayımlanan Behçet Kemal Çağlar’a ait İzinde başlıklı şiir izler (İncebayraktar 2004: 645). Atatürk’ün vefatı dolayısıyla 1938-1939 yılları arasında ağıt niteliği taşıyan şiirler kaleme alınmış, edebiyatımızda Atatürk’ün ölümündeki büyük hüzün bir yıl sürmüştür (Timuroğlu 1994: 15). 1950’li yıllarda ise yine Atatürk’ün vefatı şiirlerde konu edilmiştir.

Bu dönemde yazılmış dikkat çekici şiirler şunlardır: Tavaf, İbrahim Alaettin Gövsa (Ulus, 11 Kasım 1938), İzinde, Behçet Kemal Çağlar (Ulus, 12 Kasım 1938), Yas, Orhan Şaik Gökyay (Ülkü, 1 Aralık 1938), Ağıt, Şükrü Kurgan (Ülkü, Aralık 1938), Atatürk’e, Mithat Cemal (Ülkü, 1 Aralık 1938), Gitti, Neyzen Tevfik (1938), O’nsuz, Ziya Osman Saba (Tan Gazetesi, 4 Aralık 1938), Bir Yolcu, Faruk Nafiz Çamlıbel (Eylül 1939), Gazi’nin Heykeli, Necmettin Halil Onan (Fikirler, 1 Aralık 1939).

Daha sonraki yıllarda Atatürk’ün vefatı ve 10 Kasım ile ilgili yazılan şiirlerden başlıcaları şunlardır: Ayrılış Destanı, Zeki Ömer Defne (Ülkü, 16 Aralık 1944), Zeynebime Şiirler, Jülide Gülizar (Türk Dili, 1 Kasım 1952), Ağıt, Enis Turgut Sungur (Türk Dili, 1 Kasım 1953), Bizim Mevlüt, Behçet Kemal Çağlar (Yücel, Haziran 1941), Ağıt, Âşık Veysel (Ülkü, 16 Ekim 1941), Atama Ağıt, Kemalettin Kamu (Ülkü, 16 Kasım 1944), Atatürk İçin, Cemal Yeşil (Ulus, 10 Kasım 1944), Atatürk’e Hitabımdır, Hasan Şimşek (Varlık, 1 Kasım 1948), Gazi Paşa’ya Ağıt, Turgut Uyar (Varlık, 1 Kasım 1951), Atatürk, İlhan Demiraslan (Varlık, 1 Kasım 1951), Atatürk’ü Düşünürken, Cahit Sıtkı Tarancı (Türk Dili, Aralık 1951), O Gün Bir Rüzgar Esiyordu, Muzaffer Uyguner (Türk Dili, 1 Kasım 1954), Yas, Mesut Tarcan (Varlık, 1 Kasım 1957), On Kasımlarda Yürümek, Fazıl Hüsnü Dağlarca (Türk Dili, Kasım 1961), 10 Kasım’a On Satır, Behçet Kemal Çağlar (Kemal Atatürk Yolu, 1 Mart 1959), O’nu Düşünürken, İbrahim Alaettin Gövsa (Kemal Atatürk Yolu, 1 Mart 1959), On Kasım 1959, Yahya Benekay (Varlık, 1 Kasım 1959), On Kasım Mektupları, Behçet Kemal Çağlar (Türk Dili, 1 Kasım 1969), On Kasım Duvarı, Abdulkadir Bulut (Varlık, 1 Kasım 1963), Sensiz, H. Vasfi Uçkan (Varlık, 1 Kasım 1963), Bu On Kasım, Fazıl Hüsnü Dağlarca (Varlık, 1 Kasım 1975) (Timuroğlu 1994: 79-221).

3. Atatürk’ün Vefatından Sonra Yazılan Şiirler

Bu dönem, Atatürk’ün vefat ettiği günden günümüze kadar uzanan süreçte Atatürk ile ilgili yazılan şiirlerin gerek konu gerekse tema bakımından çeşitlendirildiği ve en güzel Atatürk şiirlerinin kaleme alındığı bir dönem olarak nitelendirilebilir.

Bilhassa 1960’lı yıllardan sonra kaleme alınan Atatürk şiirlerinin boyut değiştirdiği gözlenmektedir. Ağıt veya övgü şiirlerinin yerini Atatürk’ün düşünce yapısını, eylemlerini ve Atatürkçülüğü konu alan şiirler almıştır. Ayrıca bu dönemde siyasal iktidarlara karşı Atatürkçülüğü savunan ve Atatürkçülüğün yorumunu yapan şiirler de yazılmıştır. Attilâ İlhan’ın Mustafa Kemal (Varlık, 1 Kasım 1948) başlıklı şiiri bu temanın öncüsü olmuştur.

Atatürk’ün vefatından sonra yazılan bazı şiirlerde Atatürk ile mektuplaşmalar da görülür. Behçet Kemal Çağlar’ın 1946’da başlattığı Atatürk’e Mektup; Oğuz Kâzım Atok’un Mustafa Kemal’den Mektup (Türk Dili, 1 Kasım 1953), Mustafa Kemal’den İkinci Mektup (Türk Dili, 1 Kasım 1954), Mustafa Kemal’den Mektup (Varlık, 1 Kasım 1955) şiirleriyle devam eder. Halim Yağcıoğlu’nun kaleme almış olduğu Atatürk’ten Son Mektup (Varlık, 1 Kasım 1963) adlı şiiri bu tarzdaki en başarılı örneklerdendir (İncebayraktar 2004: 646). Ayrıca halk şairleri de Atatürk ile ilgili şiirler söylemişlerdir.

Bu dönemde yazılan bazı Atatürk şiirlerinde Eski Türk destanlarının, Orhon Yazıtlarının izlerini bulmak mümkündür. Söz gelimi Behçet Necatigil, 1 Kasım 1958’de Varlık dergisinde yayımlanan Türklük, Atatürk başlıklı şiirinde Atatürk ile Köktürk hakanı Bilge Kağan arasında bağ kurmuştur:

(...)

Oydu Metelerle, Oğuz Kağanlardan

Oydu Orhun Yazıtlarındaki destan

Oydu doludizgin şanlı ılgarlarda

O kurtardı bizi her mutsuz çağda

Karşısında onu buldu her düşman

Çökmedikçe üstümüzde mavi gök

Göçmedikçe altımızda yağız yer

Durdukça evren uzar gider uzayda

Türklük

Atatürk! (Behçet Necatigil, 1 Kasım 1958, Varlık, nr.489)

Necatigil’in şiirinin son bölümündeki ifade metinlerarasılık bağlamında değerlendirildiğinde Orhon Yazıtlarında Bilge Kağan’ın bengü taşlara kazıttığı “üze kök teñri asra yagız yer kılıntukta...” (Üstte mavi gökyüzü, altta yağız yer yaratıldığında...) (Tekin 1988: 8-9) ve “üze teñri basmasar asra yir telinmeser türük bodun eliñin törüñin kem artatı udaçı erti” (Üstteki gök çökmedikçe, alttaki yer de delinmedikçe ey Türk halkı, senin devletini ve yasalarını kim yıkıp bozabilirdi?) (Tekin 1988: 14-15) ifadelerine gönderim yapmaktadır. Dolayısıyla bu şiir vasıtasıyla Türk edebiyatının eski değerleri “yeni”nin içinde yerini bulmuştur. Bilge Kağan’ın Üstteki mavi gök çökmedikçe, alttaki yağız yer delinmedikçe Türk ülkesini kimsenin bozamayacağına olan inancı, Atatürk’ün “Benim naçiz vücudum elbet bir gün toprak olacaktır;  fakat Türkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktır.” şeklindeki veciz ifadesiyle de paralellik arz etmektedir (Oy 1989: 6).

En fazla Atatürk şiirinin yazıldığı bu dönemde en dikkat çekici şiirlerden bazıları şunlardır: Mustafa Kemal’in Kağnısı, Fazıl Hüsnü Dağlarca (Varlık, 1 Kasım 1949), Atatürk’ü Duymak, Behçet Necatigil (Varlık, 1 Kasım 1954), Gazi Mustafa Kemal Paşa, Turgut Uyar (Varlık, 1 Kasım 1950), Devrimler, Fazıl Hüsnü Dağlarca (Varlık, 1 Kasım 1951), Atatürk Gülümsedi, Talât Tekin (Türk Dili, 1 Kasım 1953), Atatürk, Behçet Necatigil (Türk Dili, 1 Kasım 1953), Mustafa Kemal’e Giden Yol, Mustafa Canpolat (Türk Dili, 1 Kasım 1954), Mustafa Kemal, Attilâ İlhan (Varlık 1 Kasım 1948), Mustafa Kemal’den Mektup, Oğuz Kâzım Atok (Türk Dili, 1 Kasım 1953), Mustafa Kemal’den İkinci Mektup, Oğuz Kâzım Atok (Türk Dili, 1 Kasım 1954), Mustafa Kemal’den Mektup, Oğuz Kâzım Atok (Varlık, 1 Kasım 1955), “O”nun Heykelini Kırana, Mithat Cemal Kuntay (Kemal Atatürk Yolu, 1 Mayıs 1959), Atatürkçülük, Oğuz Kâzım Atok (Varlık, 1 Kasım 1971), Mustafa Kemaller Tükenmez, Halim Yağcıoğlu (Varlık, 1 Kasım 1957), Resmine Söylev, Talip Apaydın (Varlık, 1 Kasım 1959), Atatürk’e Dilekçe, Ceyhun Atuf Kansu (Varlık, 1 Kasım 1960), Mustafa Kemal, Özbek İncebayraktar (Varlık, 1 Kasım 1968), Mustafa Kemal Der ki…, Fazıl Hüsnü Dağlarca (Varlık, 1 Kasım 1973), Atatürk’ten Son Mektup, Halim Yağcıoğlu (Varlık, 1 Kasım 1963), Mustafa Kemal’le Demir Kazık Yıldızı, Fazıl Hüsnü Dağlarca (Varlık, 1 Kasım 1968), Gazi Heykelinde, Nahit Ulvi Akgün (Varlık, 1 Kasım 1974), Kuva-yi Milliye’den, Nazım Hikmet (1939-1941), Atatürk Kurtuluş Savaşında, Cahit Külebi (1952), Kemalciler, Ceyhun Atuf Kansu (1964), Sivas Yollarında, Ceyhun Atuf Kansu (1960) (Timuroğlu 1994: 113-236).

Sonuç olarak Mustafa Kemal Atatürk’ün şahsiyeti, Türk Bağımsızlık Savaşı’nda başkomutan olarak göstermiş olduğu olağanüstü kahramanlık, yaptığı eylemler, inkılâplar Türk şairini de derinden etkilemiş, şairler hayal ve duygularını, Ulu Önder Atatürk’e karşı olan sevgi ve saygılarını, onun vefatından doğan üzüntü ve acılarını şiirlerinde dile getirmişler ve edebiyatımızda “Atatürk şiiri” adı verilen bir şiir türünün oluşmasını sağlamışlardır. Halk şiirimizde de Atatürk ile ilgili pek çok şiir söylenmiş olması, edebiyatımızın onu her kesimiyle kucakladığının bir göstergesidir. Atatürk şiirleri de yeni nesillere Atatürk sevgisini aşılayan en etkili eğitim araçlarından olmuştur. Söz konusu şiirlerde Atatürk ile beraber millî değerlerin de canlı ve heyecanlı bir şekilde vücut bulduğu görülmektedir.

Kaynakça

ÇAĞLAR, Behçet Kemal, “Atatürk ve Şiir”, Türk Dili, S.170, 1965, s.80-85.

İNCEBAYRAKTAR, Özbek, “Atatürk Şiirlerine Toplu Bir Bakış”, Türk Dili, S.635, 2004, s.643-649.

KAPLAN, Mehmet; BİRİNCİ Necat, Atatürk Şiirleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2008.

OY, Aydın, Şiir Dünyamızda Atatürk, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1989.

TEKİN, Talât, Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1988.  

TİMUROĞLU, Vecihi, Atatürk Şiirleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1994.